به گزارش سایت خبری ساعد نیوز، روزنامه شرق در مصاحبه با علی مطهری دیدگاه های او را در باره موضوعات مختلف جویا شده است.
بخشی از این مصاحبه را می خوانید:
41 سال از ترور شهید مطهری می گذرد. این عدد با اختلاف چند ماه، برابر با عمر جمهوری اسلامی است. شهید مطهری را یکی از ایدئولوگ های اصلی جمهوری اسلامی می دانند و حتی پس از شهادت، امام خمینی ایشان را حاصل عمر و پاره تن خود می داند. قبل از اینکه به بررسی مبانی نظری و اندیشه های شهید مطهری برسیم نقش ایشان را در بزنگاه های اندک زمان پیروزی انقلاب اسلامی تا شهادت مرور کنیم. نظر ایشان درباره دولت موقت چه بود؟
شهید مطهری آقای بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت به امام خمینی معرفی کردند. البته پیشنهاد از طرف شورای انقلاب بود، ولی استاد مطهری رابط شورا با امام و عنصر تشکیل دهنده شورای انقلاب بود. امام آقای بازرگان را دورادور می شناخت و به دلیل اعتماد به شهید مطهری پیشنهاد را پذیرفت. این تصمیم در آستانه پیروزی انقلاب تصمیم درستی بود و باعث شد انقلاب ما زودتر پیروز شده و حساسیت غربی ها کمتر شود.
پس شهید مطهری نگاه مثبتی به دولت موقت داشت.
بله. درواقع دولت موقت را ایشان روی کار آورده بود. اعضای آن بیشتر همان اعضای انجمن اسلامی پزشکان و انجمن اسلامی مهندسین بودند که استاد مطهری از دیرباز جلسات سخنرانی با آنها را داشت. اما ایشان پس از چند ماه از عملکرد آقای بازرگان ناراضی بودند. همان روزی که شبش ایشان ترور شدند، هنگام ناهار بحثی دراین باره شد. من گفتم آقای بازرگان در مصاحبه اخیرش به امام گوشه و کنایه می زد. ایشان پرسید خودت شنیدی؟ گفتم بله. گفتند، امام هم کمی ناراحت است و تصمیم داریم این دولت را ظرف چند روز آینده عوض کنیم. درواقع ایشان معتقد بودند دولت موقت رسالتش را انجام داده است. اما ایشان که شهید شد مسئله تغییر کرد و دیگر کسی این موضوع را دنبال نکرد تا به تسخیر سفارت آمریکا منجر شد. درحالی که به نظر من اگر ایشان بود خیلی از مسائل به شکل دیگری اتفاق می افتاد و این موضوع قطعا به تسخیر سفارت نمی رسید. حتی اگر تسخیر سفارت اتفاق می افتاد ایشان به هر طریق مانع می شدند، چون موافق این قبیل کارها نبودند.
از روزهای مدرسه رفاه تا شهادت، از این دست اقدامات انقلابی رخ داده بود که ایشان مانع شود؟
با روند کلی انقلاب که قطعا مخالفتی نداشتند. اما می دانم درباره اعدام هایی که آقای خلخالی انجام می داد نگرانی داشتند و چند بار به او پیغام توأم با عتاب داده بودند. در موضوع محاکمه هویدا هم گویا اقدام کرده بودند که کمی دست نگه دارند و محاکمه صرفا در یک جلسه تمام نشود. طبعا با برخی اعدام های بی حساب موافق نبودند. ایشان از نظر خلق وخوی شخصی نیز رئوف و دل رحم بودند. از قبل انقلاب منزل ما نزدیک منزل سپهبد صدری رئیس کل شهربانی بود. جالب است، پاسبانی که حفاظت از منزل او را به عهده داشت شب ها از پشت پنجره متوجه نماز شب خواندن شهید مطهری شده بود و رفته رفته به ایشان ارادت پیدا کرده بود. ما می دیدیم پدرم که می خواست سوار ماشین بشود پاسبان خودش را می رساند و سلام نظامی می داد. بعد از انقلاب، آن پاسبان آمد و این مطلب را برای ما بیان کرد. به هر حال پس از انقلاب همسر سپهبد صدری به در منزل ما می آمد و التماس می کرد که کاری کنید تا او اعدام نشود. پدرم به مادرم گفته بود که تحمل دیدن این صحنه ها را ندارم. یا در بحبوحه پیروزی انقلاب گاهی کارهای نادرستی به طور خودجوش انجام می شد.
مثلا خبر آمد که عده ای می خواهند کتابخانه ملی را که کنار مجلس شورای ملی بود، آتش بزنند. شهید مطهری به این مسائل حساسیت داشت. بلافاصله دستور دادند که نیروهایی بروند و جلوی این کار را بگیرند چون لکه ننگی برای انقلاب خواهد بود. انتقال امام خمینی از مدرسه رفاه به مدرسه علوی هم کار استاد مطهری بود. ایشان می دانستند که در مدرسه رفاه افرادی متمایل به مجاهدین خلق حضور دارند. خانم بازرگان، مدیر مدرسه، همسر محمد حنیف نژاد از مؤسسان سازمان مجاهدین خلق بود. طبق نقل آقای ناطق نوری، شهید مطهری صبح ظاهرا 14 بهمن به مدرسه رفاه آمد و امام تازه صبحانه خورده بودند. ایشان دست امام را گرفت و چیزی به ایشان گفت و هر دو سوار پیکان آقای ناطق شدند و به مدرسه علوی رفتند. امام تا این حد به شهید مطهری اطمینان داشت که با گفتن چند جمله قبول کرده بودند که به مدرسه علوی بروند.
ایشان در آن 10 روز 12 تا 22 بهمن عمدا در کنار امام بود تا رفت وآمدها و ارتباطات را کنترل کند و از نفوذ تیپ هایی مثل مجاهدین خلق و افراد التقاطی در دستگاه رهبری انقلاب جلوگیری کند.
پیش از آن شهید مطهری مسئول کمیته استقبال از امام هم بودند. در آن مقطع هم گویا مانع حضور خانواده مجاهدین خلق در مراسم می شوند که قرار بوده پیامی را بخوانند. حتی تهدید می کنند که اگر این اتفاق رخ دهد از امام جدا می شوند. از سوی دیگر ایشان معتقد است که همه باید بتوانند نظر خود را بدون هیچ مانعی بگویند. این اقدام با دیدگاه ایشان درباره آزادی بیان تناقض ندارد؟
خیر. این دو مطلب ربطی به هم ندارند و در نتیجه تناقض نیست. قضیه این بود که عده ای با اطرافیان امام در فرانسه هماهنگ کرده بودند که مادر رضایی ها، از کشته شدگان مجاهدین خلق، به عنوان نماینده خانواده های شهدا پیام این خانواده ها را در حضور امام در مراسم بهشت زهرا در روز ورود امام بخوانند. در آن ایام برخی همراهان امام در فرانسه گرایشی به مجاهدین خلق داشتند. شهید مطهری شب قبلش به احمدآقا پیغام داده بود که به امام بگویید اگر با این برنامه موافقت کرده اید من دیگر با شما کاری ندارم و البته امام نظر شهید مطهری را پذیرفته بود. ایشان در آنجا از نفوذ فرصت طلب هایی که امام و انقلاب اسلامی را قبول نداشتند جلوگیری کردند؛ این به معنی محدودکردن آزادی بیان نیست. آنها می توانستند حرف خود را بزنند و در مباحثه ها و مناظره ها شرکت کنند.
در مقام فکر همه آزاد هستند که حرف بزنند. اما گاهی گروهی که سران آنها مارکسیست بودند و به دروغ از اسلام دم می زدند و آیه قرآن می خواندند، می خواستند در کنار امام قرار بگیرند و از محبوبیت ایشان استفاده کرده و کم کم در دستگاه رهبری انقلاب نفوذ کنند. شهید مطهری می گفت اجازه نمی دهیم که فرصت طلب ها نفوذ کنند. ویژگی شهید مطهری این است که وقتی بحث حقیقت جویی و تفکر و مباحثه وجود دارد، راه باز است و همه آزاد هستند حرفشان را با صداقت بزنند. وقتی پای نفاق و فرصت طلبی به میان آمد البته باز هم حق دارند حرفشان را بزنند ولی ما هم حق داریم بگوییم اینها دروغ می گویند و پست های کلیدی را به آنها ندهیم.
درواقع مرز آزادی بیان از نظر شهید مطهری نفاق است.
بله. ایشان می گوید آنها در جلسات خصوصی شان می گفتند تا فلان جا با امام هستیم و بعد اقدامات خود را انجام می دهیم. خب نمی توان گفت که اینها اجازه ورود به رهبری نهضت و اشغال پست های کلیدی را داشته باشند. اما در مقام بحث علمی و فکری و اظهارنظر باید آزاد باشند. حتی استاد مطهری سال 55 پیشنهاد کردند که در دانشکده الهیات دانشگاه تهران کرسی درس مارکسیسم شناسی گذاشته شود. در نامه ای به رئیس دانشکده نوشته بودند که چند واحد درس مارکسیسم شناسی قرار دهید و استادی که واقعا به مارکسیسم اعتقاد دارد و به خدا هم اعتقاد ندارد، عهده دار آن باشد و ما هم حرف هایمان را بزنیم و دانشجوها بشنوند. در همان مقطع بود که به دلیل درگیری دانشجویان با آقای آریان پور، استاد کمونیست دانشکده و مداخله استاد مطهری، هر دو را بازنشسته کردند. این پیشنهاد را در سخنرانی شان درباره مفهوم آزادی در آستانه پیروزی انقلاب هم تکرار کردند.
ایشان در مقام تفکر و بیان اعتقاد داشتند که همه باید آزاد باشند، اما جایی که نفاق و فریبکاری در کار است، مثل داستان مجاهدین خلق که سرانشان مارکسیست بودند و می خواستند عقایدشان را در پوشش آیات قرآن و روایات به خورد جوانان بدهند، باید آنها را رسوا کرد و طبعا نمی شود از آنها در پست های حساس استفاده کرد. طبعا مرز آزادی بیان اقدامات عملی علیه نظام خصوصا اقدام مسلحانه است.
آیا نمی توان همین دیدگاه درباره آزادی بیان را به امروز تعمیم داد؟
بله، شهید مطهری نمی گفتند که این افراد حذف یا زندانی شوند. ایشان می گفتند نباید در دستگاه رهبری نهضت وارد شوند؛ چون فکر اسلامی ندارند. ولی می توانند حرفشان را بزنند و ما هم جواب می دهیم. نمی توانند پست کلیدی بگیرند اما می توانند فعالیت اجتماعی و سیاسی داشته باشند. از دیدگاه ایشان در جمهوری اسلامی حتی احزاب غیراسلامی حق فعالیت دارند؛ مشروط به اینکه با تابلوی خودشان فعالیت کنند و دیگر آیه قرآن نخوانند. اگر می خواهند تظاهرات کنند، عکس امام را نیاورند، مثلا عکس لنین و مارکس را بیاورند تا مردم فریب نخورند. می توانند فعالیت کنند و طبعا نماینده در مجلس داشته باشند. البته اکنون قانون اساسی این اجازه را نمی دهد اما استاد این موضوع را مطرح کرده بودند و در زمان تدوین قانون اساسی هم که حضور نداشتند. اگر حضور داشتند ما قانون اساسی قوی تر و غنی تری داشتیم. وقتی بحث تفکر و تعقل و حقیقت جویی است، ایشان خیلی باز برخورد می کند؛ اما جایی که احساس نفاق می کند، شدید برخورد می کند. تفاوت نوع برخوردشان با مهندس بازرگان و مجاهدین خلق را ببینید. ایشان به برخی افکار و برداشت های مهندس بازرگان از اصول عقاید انتقاد داشت.
مباحثی که آقای بازرگان در کتاب «راه طی شده» یا «ذره بی انتها» درباره نبوت، معاد و توحید دارد، بیشتر بر علوم تجربی استوار است و یک نوع علم زدگی بر آن حاکم است. شهید مطهری برخی از این نظرات را نقد می کنند. در جلسات انجمن اسلامی پزشکان که نوارهای صوتی آن موجود است دراین باره بحث می شود و آقای بازرگان هم صحبت می کند. اما با همه نقدهایی که داشتند، معتقد بودند آقای بازرگان صداقت دارد و دنبال حقیقت است، از روی فکر به این نظرات رسیده و نگاه خاصی دارد، علت آن هم این است که صرفا با علوم تجربی آشناست و با فلسفه آشنا نیست. بنابراین برخورد ایشان با آقای بازرگان خیلی دوستانه بود و تا آخر با هم دوست بودند. اما با مجاهدین خلق، چون در آنها احساس نفاق می کردند، برخورد شدیدی داشتند.
شما عدالت را در کنار آزادی بیان از جمله اصول مورد تأکید شهید مطهری نام بردید. ایشان در همان اوایل انقلاب هم دراین باره صحبت هایی کرده بودند.
بله، شهید مطهری در روزهای نخست انقلاب می گفتند اگر به مسئله عدالت اجتماعی اهمیت ندهیم، انقلاب با شکست مواجه می شود؛ در روزهایی که کسی جرئت سخن گفتن از شکست انقلاب را نداشت. ایشان خیلی واقع بین بود. اینکه فکر کنیم خداوند لطف خاصی به ما دارد و هرجور عمل کنیم این انقلاب باقی می ماند، درست نیست. همه چیز بستگی به رفتار ما دارد؛ «إنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ ما بِأنْفُسِهِمْ». ایشان می گفتند اگر به عدالت اهمیت ندهیم گروه های دیگری پرچم انقلاب را از دست ما بیرون می آورند. همچنین روی این مسئله که پرچم اصلاحات اجتماعی باید به دست روحانیت باشد هشدار می دهند. حتی در سال های دهه 40 می گفتند چرا پرچم مبارزه با بی سوادی دست روشنفکران و حکومت شاه بیفتد؟ روحانیت این نهضت را شروع کند. یا روحانیت باید با شعار بهداشت عمومی و رأی زنان همراه باشد. حتی می گفتند نباید با اصلاحات ارضی که شاه انجام داد از اساس مخالفت کنیم، چون اصل کار می توانست خوب باشد، اشکال در نحوه اجرای آن بود.
خلاصه اینکه نباید پرچم اصلاحات اجتماعی از دست روحانیت بیفتد. مطلب دیگری که خیلی مورد تأکید ایشان بود، استقلال فرهنگی و مکتبی است؛ اینکه به مکتب خودمان اعتماد کنیم و فکر نکنیم اسلام به تنهایی قادر به اداره جامعه نیست و بخواهیم از مکتب های دیگر کمک بگیریم. البته از فکر و پیشرفت های بشر استفاده می کنیم، اما اسلام را یک مکتب جامع و قادر به اداره جامعه می دانیم. یک مکتب التقاطی نسازیم. تأکید داشتند که خودباختگی فرهنگی نسبت به فرهنگ غربی نداشته باشیم. روی مسئله اخلاق و معنویت هم خیلی حساس بودند.
ایشان یکی از پشتوانه های عدالت اجتماعی را اخلاق و معنویت می داند و می گوید عدالت اسلامی منهای اخلاق و معنویت اصلا قابل اجرا نیست. عدالتی که ما می گوییم با عدالت سوسیالیست ها فرق می کند و اخوت اسلامی در آن نقش دارد، بنابراین در اسلام دستور انفاق و رسیدگی به همسایه و مانند اینها را داریم. شهید مطهری در اسفند 57 در سخنرانی درباره آینده انقلاب اسلامی ایران حتی درباره اصلاح عزاداری ها صحبت می کند. ایشان همان سخن امام را می گوید که باید عزاداری سنتی زنده بماند، اما تحریف ها و دروغ ها باید از بین برود.
در نطق ماقبل آخرتان اشاره کرده بودید که شهید مطهری معتقد بود باید انقلاب را اسلامی کنیم نه اینکه اسلام را انقلابی کنیم. این گفته را چطور تبیین می کنید؟
این نکته مهمی است. قبل از انقلاب، بحث اسلام انقلابی رایج بود، بیشتر از طرف گروه هایی که گرایشی به مارکسیسم داشتند؛ مثلا اسلام ساکن در مقابل اسلام انقلابی. مقصودشان از اسلام انقلابی، اسلامی بود که مبارزه را اصل می دانست و معتقد بود که همیشه باید در حال مبارزه باشیم. اسلامی که می گوید هرکس که مبارز نیست مسلمان نیست. اما شهید مطهری می گفت اصل اسلام است و در برخی شرایط باید مبارزه کنیم. نه اینکه مدام مبارزه کنیم و کاری به هدف های اسلامی نداشته باشیم. بنابراین آن زمان این بحث مطرح بود که آیا باید اسلام را انقلابی کنیم یا انقلاب را اسلامی کنیم؟ مثلا تغییراتی در اسلام ایجاد کنیم و بگوییم اسلام هم مثل مارکسیسم علم مبارزه است و همیشه باید در حال مبارزه باشیم؛ همان حرف هایی که گروه فرقان و مجاهدین خلق می زدند.
البته امروز بحث به آن شکل مطرح نیست. برخی کلمه اسلام انقلابی را به کار می برند، اما منظورشان متفاوت است. به نظرم اینجا انحرافی وجود دارد. امروز شبیه همان افکار قبل از انقلاب وجود دارد. البته آنها نظر به مارکسیسم داشتند و امروز فکر می کنند اسلام واقعی این است. درحالی که برای ما اسلام اصالت دارد نه انقلاب. باید همه چیز را اسلامی کنیم نه اینکه همه چیز را انقلابی کنیم.
سؤال آخر را درباره آینده سیاسی خودتان می پرسم. بعد از 12 سال نمایندگی سیاست ورزی را چطور ادامه می دهید؟ عده ای معتقد هستند که شما اگر در مقام اجرائی مثل ریاست جمهوری باشید، آن میزان از جسارت را که همیشه مدنظر قرار می دهید دارید.
فعلا می خواهم به کارهای عقب افتاده دانشگاهی و انتشاراتی برسم. از چند ماه قبل در فکر تأسیس حزب صدای ملت بودیم و شاید همان را ادامه دهیم. درواقع بخشی از کار انجام شده و احتمالا کار را جلو ببریم. به طور فردی هم هرجا احساس کنم که باید اظهارنظر کنم، این کار را انجام می دهم. فرقی ندارد که نماینده باشم یا نه. قبل از نمایندگی هم در جایی که لازم می دیدم اظهارنظر و مصاحبه می کردم یا مقاله می نوشتم. کار جمعی هم ممکن است به شکل حزبی ادامه پیدا کند.
