انواع وصیت و ارکان تحقق آن

وصیت چیست؟

افراد تا زمانی که در قید حیات هستند و زندگی می کنند این امکان را دارند که در اموال و دارایی های خود تصرف کنند اما پس از فوت دیگر نمی توانند در اموال و دارایی های خود تصرف کنند و این اختیار از آن ها سلب می شود. در حالی که ممکن است در طول حیات فرد خواسته ها و اهدافی داشته باشد و به آنها دست نیافته باشد. به همین خاطر در عالم حقوق عملی پیش بینی شده است که به موجب آن یک فرد بتواند امور مالی و غیرمالی خود را برای بعد از فوتش سازماندهی کند به این عمل وصیت می گویند.

ارکان وصیت

برای آشنایی بهتر و موثرتر با وصیت لازم است که با ارکان آن آشنا شویم. در وصیت سه رکن داریم:

• موصی
• موصی له در وصیت تملیکی و وصی در وصیت عهدی
• موصی به

موصی، به کسی گفته می شود که عمل وصیت را انجام می دهد و برای انجام تصرفات مالی و غیرمالی بعد از مرگش وصیت می کند. رکن دوم وصیت موصی له است و موصی له به کسی گفته می شود که به نفع او وصیت می شود. رکن سوم نیز موصی به است و موصی به، به مال مورد وصیت گفته می شود. وصیت را می توان شامل دو نوع وصیت عهدی و وصیت تملیکی دانست که در قانون مدنی احکام راجع به این دو نوع وصیت مورد پیش بینی قرار گرفته است.

وصیت تملیکی

وصیت تملیکی مطابق ماده 826 قانون مدنی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجانی تملیک کند. از این رو یک فرد می تواند برای بعد از فوت خود، تا حدودی تکلیف اموال خود را مشخص کند. در این نوع وصیت، به کسی که وصیتی می کند موصی، کسی که وصیت تملیکی به نفع او شده است موصی له و به مورد وصیت موصی به گفته می شود. اما نکته مهم در این خصوص این است که وصیت تا ثلث اموال نافذ است؛ یعنی یک فرد می تواند تا میزان یک سوم از اموالش را وصیت کند و در صورتی که بیشتر از یک سوم اموالش را وصیت کند، ورثه باید میزان مازاد بر یک سوم را تنفیذ یا اجازه نمایند. به عنوان مثال، یک فرد می تواند به این صورت وصیت کند که بعد از فوتم خانهام متعلق به فرزندم باشد که این وصیت، وصیت تملیکی است. در وصیت تملیکی، قبول یا رد وصیت بعد از فوت موصی معتبر است؛ به این معنا که اگر موصی له قبل از فوت موصی مورد وصیت را رد کند، بعد از فوت موصی می تواند وصیت را قبول یا رد نماید. اما اگر وصیت را قبول کرد، دیگر نمی تواند آن را رد کند.

وصیت عهدی

یکی دیگر از اقسام وصیت که در قانون مدنی مطرح شده است وصیت عهدی میباشد که در عرف حقوقی تحت عنوان وصایت نیز قابل شناسایی است. وصیت عهدی در ماده 826 قانون مدنی تعریف شده است که بر اساس آن:

وصیت عهدی عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور نماید. مانند اینکه متوفی یک نفر را انتخاب کرده باشد تا دیون و بدهی های او را بعد از فوتش بپردازد. یا اینکه به موجب وصیت عهدی شخصی را برای اداره امور مربوط به فرزند صغیر تعیین نموده باشد که به این فرد وصی می گویند. وصیت عهدی مطابق ماده 834 قانون مدنی جزء ایقاعات است. به این معنا که در وصیت عهدی قبول شرط نیست؛ لیکن وصی می تواند مادام که موصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت موصی رد نکرد، بعد از آن حق رد ندارد، گرچه جاهل بر وصایت بوده باشد. به عبارت دیگر، بعد از فوت موصی، وصی نمیتواند وصیت عهدی را رد نماید؛ هرچند که از مفاد وصیت آگاه نباشد.

شرایط صحت وصیت

از جهت شرایط صحت وصیت نامه به دو دسته ذیل تقسیم می شود:

1. وصیت کتبی: کتبی بودن مطالب مندرج در وصیت نامه از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا از آنجاییکه آخرین نوشته (وصیت کننده) به عنوان آخرین اراده وی تلقی می شود، لهذا جهت اطمینان خاطر موصی له (کسیکه بنفع او وصیت شده) ضمن اینکه قانونگذار اختیار هرگونه تغییری را داده، به همین جهت از نظر قانونی وصیت شفاهی قابلیت استناد ندارد.
2. وصیت شفاهی: این نوع وصیت به آن دستهای اطلاق می شود که در موارد اضطراری مانند جنگ و زلزله نمی توان تشریفات نوشتن وصیت نامه را رعایت کرد، و بدین جهت در حضور دو شاهد به طور شفاهی بعمل می آید، مشروط بر اینکه یکی از شاهدان مفاد وصیت نامه را با تاریخ روز، ماه و سال تنظیم کند و به امضای حاضران برساند.

البته اگر وصیت کننده تا زمان عادی شدن شرایط در قید حیات باشد، باید وصیت نامه خویش را با تشریفات صحیح قانونی تنظیم کند. بنابراین ممکن است شخصی شفاهاً وصیت کند و ورّاث هم به وصیت او عمل کنند، لیکن چنانچه بین آنها اختلافی وجود داشته باشد، برای اثبات آن در دادگاه با مشکل روبرو خواهند شد. نا گفته نماند که موصی می تواند در هر شرایطی از وصيت خود برگردد و وصيت دومی بعد از وصيت اول خود صادر کند. در اين صورت وصيت دوم مورد پذيرش است و به اجرا درمی آيد.

شرایط وصی

نخستین و مهمترین شرط این است که وصی مورد اعتماد و وثوق موصی باشد. همچنین وصی باید دارای اهلیت قانونی برای اجرای مفاد وصیت باشد تا پس از فوت موصی و با صدور گواهی حصر وراثت اقدام به اجرای مفاد وصیت نامه کند. وصی به حکم قانون مکلف به اجرای مفاد وصیت نامه است و اگر چه نسبت به اموالی که بر حسب وصیت در ید و تصرف او است، حکم امین را دارد اما در صورت انجام ندادن وصایای موصی، ضامن و منعزل خواهد شد. وصیت نامه به مرجع صادرکننده گواهی حصر وراثت ارائه می شود، وصیت نامه رسمی به دلیل اعتبار قانونی و عدم استماع انکار و تردید نسبت به آن، نیازی به رسیدگی نخواهد داشت؛ مگر مواردی خاص از جمله اختلاف در میزان ثلث و مازاد بر آن که نیازمند گذراندن تشریفات خاص خود است اما اصل وصیت قابل انکار و تردید نبوده و مفاد و مندرجات آن رسمی، معتبر و لازم الاجرا است.

نحوه عمل به وصیت

با توجه به مورد وصیت، باید به صورت زیر عمل شود:
۱. واجبات مالی: دین، خمس، زکات، مظالم و کفارات از اصل مال برداشته می شود. نکته: اگر شخصی وصیت کرده واجبات مالی، از ثلث مال او پرداخت شود، این کار انجام می شود و در صورت کافی نبودن از ثلث، کسری آن از اصل مال جبران می شود. اما اگر بیان نکرده که از ثلث مال یا از اموال به خصوصی واجب مالی ادا شود، باید از اصل ماترک برداشت شود.
۲. حج واجب: اگر چه به واسطه نذر واجب شده باشد، یا هر نذر مالی که باشد از اصل مال برداشته می شود؛ زیرا دین محسوب می شود.
توجه: نکته بند "الف" در بند "ب" نیز جاری است.
۳. وصیت تملیکی یا عهدی در غیر امور ذکر شده: مثلاً فلان اموال به فقرا داده شود یا برایش زیارت بجا آورده شود یا اقامه عزا شود یا واجب غیر مالی، مثل نماز و روزه قضا برایش بجا آورده شود فقط در مورد ثلث اموال نافذ است؛ مگر ورثه اجازه دهند.
توجه: در این بند، کسری اموال، به خلاف بندهای الف و ب، از اصل ماترک میت برداشته نمی­ شود؛ مگر اینکه همه ورثه اجازه دهند.

شرایط تنظیم

طبق ماده ۲۷۷ قانون امور حسبی ترتیب تنظیم وصیت نامه رسمی و اعتبار آن تابع همان شرایطی است که برای اسناد تنظیم شده در دفتر اسناد رسمی مقرر شده است. بنابراین وصیت نامه رسمی تشریفات خاصی ندارد و مانند سایر اسناد رسمی تنظیم می گردد.

اعتبار وصیت نامه

اعتبار وصیت نامه رسمی مانند سایر اسنادی است که در دفتر اسناد رسمی تنظیم می شود. بنابراین وصیت نامه رسمی، خواه موضوع آن مال منقول باشد یا غیر منقول، بدون آن که نیاز به حکمی از دادگاه باشد، قابل اجرا است. همچنین تمام محتویات و امضاهای مندرج در آن رسمی و معتبر است و فقط می تواند نسبت به آن ادعای جعل کرد و نمی توان نسبت به محتویات و امضاهای آن اظهار تردید کرد.

موارد رجحان وصیت نامه رسمی نسبت به وصیت نامه خود نوشت و سری

1. بی سوادان و کسانی هم که توانایی نوشتن ندارند می توانند با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی برای خود وصیت نامه رسمی تنظیم کنند.
2. با ثبت وصیت نامه در دفتر اسناد رسمی نگرانی در خصوص فقدان یا تحریف آن وجود نخواهد داشت.
3. در مقام اجرای وصیت نامه موصی له نیازی به اثبات اصالت آن ندارد و در بسیاری از موارد رجوع به دادگاه هم ضرورت پیدا نمی کند.

نکاتی که باید هنگام تنظیم وصیت نامه رعایت شود:

1. آنچه وصیت می شود ارزش مالی و منفعت عقلایی داشته باشد و غیرمشروع نباشد بنابراین وصیت در موضوعاتی مانند مواد مخدر و مشروبات الکلی باطل است.
2. مال مورد وصیت قابلیت معامله و نقل و انتقال داشته باشد، براین اساس اموال عمومی و موقوفه نمی توانند مورد وصیت قرار گیرند.
3. آنچه وصیت می شود در مالکیت وصیت کننده باشد بنابراین وصیت بر مال غیر باطل است.

وصیت نامه رسمی

وصیت نامه رسمی در دفتر اسناد رسمی تنظیم می گردد و تابع تشریفات و مقررات اسناد رسمی است و اعتبار و رسمیت آن از وصیت نامه خودنوشت و سری بیشتر است. اگر کسی وصیت خود را به صورت رسمی تنظیم کند هیچ خدشه ای به آن وارد نیست.

وصیت در شرایط غیرعادی

گاهی در موارد غیرعادی مانند جنگ یا خطر مرگ فوری و..... رعایت تشریفات وصیت نامه ممکن نیست مطابق ماده 283 قانون امور حسبی 4 نوع وصیت نامه در موارد غیرعادی پیش بینی شده است:

1. وصیت نامه نظامی
2. وصیت در موارد خطر فوری
3. وصیت بهنگام شیوع امراض سازی
4. وصیت هنگام مسافرت در دریا

نکته: هرگاه وضع فوق العاده پایان پذیرد اعتبار وصیت نامه فوق العاده ظرف یکماه از تاریخ رفع حالت اضطرار از بین می رود پس موصی می بایست پس از اتمام حالت غیرعادی ظرف یکماه نسبت به تنظیم وصیت نامه به یکی از طرق معتبر قانونی اقدام نماید.

اقدام به خودکشی و شرایط وصیت

به موجب ماده ۸۳۶ قانون مدنی هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمال دیگری از این قبیل را که موجب هلاکت است مرتکب گردد و پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقاً منتهی به فوت نشد وصیت نافذ خواهد بود. شرایط بطلان وصیت به موجب ماده مذکور به شرح ذیل می باشد:
به موجب ماده ۸۳۶ قانون مدنی موصی باید خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمالی از این قبیل که موجب هلاکت است را انجام دهد مانند آن که اعتصاب غذا کند بنابراین هرگاه موصی اعمالی مرتکب شود که نوعاً موجب هلاکت نمی شود مانند آن که سر خود را در اثر عصبانیت به دیوار بزند و در نتیجه آن فوت کند در این حالت اگر قبل از فوت وصیتی کند آن وصیت باطل نمی باشد. موصی باید عمل مزبور را به قصد خودکشی انجام دهد بنابراین در صورتی که قصد خودکشی نداشته باشد، ولی اتفاقاً در اثر انجام آن عمل فوت کند وصیتی که پس از ارتکاب عمل مزبور انجام داده است باطل نخواهد بود. وصیت باید پس از ارتکاب عمل واقع گردد لذا چنانچه کسی سمی را به قصد خودکشی بخورد و سپس وصیت بنماید و در نتیجه نوشیدن سم فوت کند وصیتش باطل است، اما در صورتی که قبل از ارتکاب عمل وصیت بنماید وصیت صحیح است اگر چه در حین وصیت قصد خودکشی داشته باشد، زیرا در ماده مزبور قید شده که پس از ارتکاب عمل خودکشی، وصیت نماید.

اثرات حقوقی وصیت نامه

اثرات حقوقی وصیت نامه ناظربعد از فوت موصی میباشد؛ یعنی تا زمانی که شخص در قید حیات می باشد، خود فرد در مورد اموالش تصمیم می گیرد و هیچ کس دیگری حق دخالت ندارد، به همین دلیل میان عموم مردم این امر متداول است که می گویند، انسان زنده نیازمند وکیل و وصی نیست ولی به محض فوت موصی، وراث مصمم هستند که به وصیت شخص عمل نمایند.

قانون ارثیه در ایران چگونه است؟