آرامگاه در سنگ کنده شده داریوش بزرگ از مهمترین و والا مقامترین یادگارهای تاریخی ایران است. داریوش از خاندان هخامنشی و از تیره پاسارگاردی و از قوم پارسی و از نژاد آریائی بود. پدران وی از دیرباز بر پارس پادشاهی داشتند، و پسر عموی پدرش، کورش بزرگ و پسر او کمبوجیه، پهناورترین شاهنشاهی تاریخ را بوجود آوردند که از رود دانوب در اروپا تا دریای آرال در آسیای مرکزی و از اقیانوس هند و رود سند تا حبشه و لیبی گسترش داشت.
در 522 ق.م.، وقتی کمبوجیه در مصر بود، مغی گئوماته نام با گروهی همدست شد و شاهی را از خاندان هخامنشی ربود، نیایشگاههای بزرگ را ویران کرد، خدمت نظام را برانداخت و نزدیک بود قوم ایرانی را به بردگی و نشیب رهبری کند که شاهزاده داریوش برخاست و با شش آزاده پارسی گئوماته و یارانش را از میان برد. وی آنگاه ایالات یاغی را سرکوبی کرد؛ شیوه مالیات بندی دقیق و عادلانه‌ای بنیاد ریخت، سپاه منظم و توانایی درست کرد،
قوانین و سنتهای مردمان زیردست را گرامی داشت و فرمود جمع آوردند، گماردگان امین و شایسته به ایالات فرستاد تا اجرای قوانین را نظارت و تضمین کنند؛ کشاورزی را رواج داد؛ راهها و تنگه‌ها و پل‌ها ساخت، کاخها و کوشکهای بلند و باشکوه برآورد، بازرگانی را تسهیل و تشویق کرد، و در ایران نخستین شکه زر و سیم را آورد، برید (پست) درست کرد و ادبیات و تاریخ‌نویسی را ارج نهاد (خود وی نخستین مورخ ایران بشمار میرود) و دستگاه الفبایی خط میخی فارس باستان را فرمود اختراع کردند و در اسناد و فرمانهای دولتی بکار گرفتند، و کارهای درخشان دیگر بر دست وی رفت که مجال شرحشان اینجا نیست. اهمیت داریوش در هنر سازمان‌دهی درست و در اندیشه بلند و خلاقش و طبع ظریف ولی مردانه‌اش، که باعث شد شاهنشاهی هخامنشی نجات یابد و نیرو گیرد و به اوج رسد. کارهای شگرف داریوش و افکار متینش بر چنان شالوده ستبر و دور اندیشانه‌ای استوار بود که با وجود جانشینانی ناکار دیده و خودکامه، سازمانهایش تا دویست سال پای برجا ماند و آنگاه هم که فرو افتاد، در سازمانهای بعدی خودی و بیگانه تاثیر فراوان کرد.
داریوش هخامنشی در سال 522 پیش از میلاد، به تخت سلطنت ایران نشست؛ وی بعد از 36 سال پادشاهی، در سال 486 پیش از میلاد با مرگ طبیعی از دنیا رفت و در آرامگاه خود واقع در دل کوه حاجی‌آباد نقش رستم جای گرفت. داریوش ساخت آرامگاه خود را هم‌زمان با بنای کاخ آپادانای شوش و تخت جمشید در سال 517 پیش از میلاد آغاز کرد و بنای آن را پیش از مرگ خود به‌پایان رسانید. ارتفاع این آرامگاه در گذشته از سطح زمین بیشتر بود؛ اما امروزه به‌علت تجمیع حدود پنج متر خاک در پای صخره کوه حاجی‌آباد، ارتفاع بنا کاهش یافته است.
نمای بیرونی آرامگاه داریوش که به یک چلیپا شباهت دارد، روی صخره‌ای به بلندی 60 متر کنده شده است و بلندای آن به حدود 22 متر میرسد. در نقش‌برجسته آرامگاه، داریوش روی یک اورنگ (تخت پادشاهی) ایستاده است و مردم سرزمین‌های دیگر آن را بر دوش گرفته‌اند. نماد فروهر بر بالای آن و آتشدان شاهی نیز در برابر او کنده‌کاری شده است. 9 گور درون آرامگاه قرار دارد که نشان می‌دهد علاوه بر داریوش، نزدیکان او نیز در آن آرمیده‌اند.
بخش بیرونی آرامگاه دو سنگ‌نوشته به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و اکدی دارد که لحن آن‌ها همانند اندرزنامه است.
پیکره و گسترهٔ نمای بیرونی آرامگاه و ویژگی‌های درونی آن، سراسر نوآوری است. و هیچ نمونهٔ همانندی برای آن در خاور نزدیک، مصر و یونان پیدا نشده‌است. تنها چند گور صخره‌ای در شمال غربی ایران و کردستان عراق یافت شده‌است که مدت‌ها به عنوان گور مادی و الگوی کار داریوش پنداشته میشد اما اینک روشن شده‌است که این آرامگاه‌ها خود، برگرفته از آرامگاه داریوش است. داریوش و جانشینانش آرامگاه‌های در سنگ کنده‌شده فراهم می‌آوردند. پس از آن‌ها، در دوره‌های آینده این روش کمابیش به صورت‌های گوناگون رواج پیدا کرد و تا زمان آل بویه (سدهٔ دهم میلادی) ادامه یافت، چنان‌که آرامگاه‌های پادشاهان آل بویه در کوه‌های اطراف ری، نزدیک تهران، هم از این دست آرامگاه‌های در سنگ درآورده شده‌اند.
شاخهٔ بالایی آرامگاه، نگارهٔ اورنگی را نشان می‌دهد که پایه‌های آن مانند پنجه‌های شیر ساخته شده و بیست و هشت نفر در دو ردیف چهارده‌تایی آن را بر روی دست گرفته‌اند و دو نفر هم سر و ته آن را در دست دارند. داریوش در جامهٔ پارسی و با کمانی در دست چپ، بر روی سکویی سه‌پله‌ای ایستاده و دست راستش را به سوی آتشدان، تا نیمه بالا آورده و بالای سرش نماد فروهر جای دارد و در گوشهٔ راست، دایرهٔ کاملی که هلالی در درون دارد، دیده می‌شود. در دو سوی داریوش، چند شخص دیگر نیز کشیده شده‌اند که یاران و نزدیکان وی بوده‌اند.
بر دو شاخه‌ی‌میانی آرامگاه، نمای کاخی که در ورودی آن، به راهرویی وارد می‌شود نقش شده‌است و درون آن سه اتاقک جای دارد که هرکدام دارای سه گور صندوق‌ماننداند.شاخهٔ پایینی صلیب، بی‌نقش است و برای ایجاد دشواری در صعود، صیقل خورده‌است.
درست در زیر آرامگاه داریوش، دو سنگتراشی بزرگ از دورهٔ ساسانی قرار دارد که هر دو، نبرد شهریارانی اسب‌سوار را نشان می‌دهد که دشمنان خود را نگونسار کرده‌اند. نقش پایانی احتمالاً و نقش بالایی به قطعیت، از آن بهرام دوم شاه ساسانی است.
دو کتیبه در کنار دیواره بیرونی آرامگاه داریوش اول به سه‌زبان عیلامی، اکدی و فارسی باستان نوشته شده است که محتوای آن‌ها نوعی اندرزنامه و وصیت را شامل می‌شود که در تاریخ خاورمیانه بی‌مانند است. این کتیبه ها عبارت‌اند از:
کتیبه DNa : سنگ‌نوشته داریوش در قسمت بالایی آرامگاه که به نام «کتیبه DNa» معروف است، 6 بند دارد. داریوش در این کتیبه، نخست اهورامزدا را ستایش می‌کند که قدرت شاهی را به او بخشیده است، سپس خود را معرفی می‌کند و از سرزمین‌های تحت سلطه خود نام می‌برد. او در ادامه سخنان خود توضیح می‌دهد که اهورامزدا به‌علت آشفتگی سرزمین‌ها، شاهی را به او ارزانی داشت تا مردم از فرمان اهورامزدا پیروی کنند و شورش نکنند.
کتیبه DNb: داریوش در کتیبه دوم خود که در میانه ستون‌های آرامگاه او قرار دارد، اهداف خود را روشن‌تر بیان می‌کند.
سنگ‌نوشته عیلامی آرامگاه داریوش: سنگ‌نبشته‌ای 25 سطری در زیر متن عیلامی کتیبه قرار دارد که آن را با خط آرامی نوشته‌اند. ارنست هرتسفلد (Ernst Emil Herzfeld) باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی در سال 1923 میلادی خط کتیبه را تشخیص داد؛ اما به‌علت آسیب‌دیدگی فراوان آن، خطش به‌درستی خوانا و قابل تشخیص نیست. والتر هنینگ (Walter Bruno Henning) خاورشناس آلمانی، در سطر چهارم آن، نام «سلوکوس» را تشخیص داد؛ به این جهت، مورخان سابقه کتیبه را به حدود 305 تا 312 پیش از میلاد یعنی 200 سال بعد از ساخت آرامگاه می‌رسانند.
زمان بازدید: در فصل پاییز و زمستان از ساعت هشت تا 17:30 و در فصل بهار و تابستان ساعت هشت تا 18:30
روزهای تعطیل: رحلت پیامبر (ص)، روزهای تاسوعا و عاشورا و روزهای شهادت امام جعفر صادق (ع)، شهادت حضرت علی (ع)، رحلت امام خمینی (ره)
هزینه بازدید از محوطه نقش رستم: هزینه بازدید در سال 1401 برای گردشگران ایرانی 5٬000 تومان و برای گردشگران خارجی 100٬000 تومان
آرامگاه داریوش اول هخامنشی در دامنه کوه حاجی‌آباد و در محوطه نقش رستم مرودشت واقع شده است. این آرامگاه روی ارتفاع بالایی از سطح زمین قرار دارد و آرامگاه‌های خانوادگی دیگر پادشاهان هخامنشی نیز در اطراف آن قرار گرفته‌اند. آرامگاه داریوش به‌همراه دیگر جاذبه‌های موجود در نقش رستم، جزو مهمترین جاهای دیدنی مرودشت در شیراز محسوب می‌شوند و گردشگران علاقه‌مند به‌تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران باستان را برای تماشای خود از داخل و خارج از ایران جذب می‌کنند.
