آشنایی با فرش بهارستان، فرش زربافت دوره‌ی ساسانیان

فرش بهارستان

دوران ساسانی آثار تاریخی ، باستانی و هنری فراوانی داشته است. یکی از آثار برجسته این دوران فرش بهارستان است و به اندازه ای اهمیت دارد که نام آن تا به امروز ماندگار شده است. فرش بهارستان به نام های دیگری از جمله فرش بهار خسرو و فرش بهار کسری نیز معروف است. فرش بهارستان در ایوان کاخ کسری قرار داده می شده و گفتنی است که طول آن ۱۴۰ و عرض آن نیز ۲۷ متر بوده است که فرشی بزرگ محسوب می شود. در بافت این قالی از مواد اولیه گران بهایی مانند طلا ، ابریشم ، نقره ، زمرد و مروارید استفاده کرده اند. طرحی که این فرش دارد نشان دهنده یکی از باغ های بهشت است.

هر چند فرش بهارستان یک اثر هنری کم نظیر ایرانی محسوب می شود ، اما درباره آن افسانه های زیادی ساخته شده که برخی از آنها بیش از اندازه ، جنبه اغراق به خود گرفته اند در مورد سرنوشت این فرش داستان هایی گفته شده است ؛ از جمله اینکه در روضه الصفا می خوانیم که سعد یکی از فرماندهان اعراب ، این فرش را به مدینه می فرستد تا آن را تکه تکه کنند و بین مسلمانان انصار و مهاجر تقسیم کنند ، برخی هم اعتقاد دارند که این فرش پس از بریده شدن به چندین تکه به فروش رسیده است.

تاریخچه ی فرش بهارستان

این نوع فرش یکی از قدیمی ترین فرش هایی است که در تاریخ هنر ایران می توان یافت. پیشینه ی فرش بهارستان اساساً به دوره ی ساسانیان باز می گردد. دوره ای که این فرش را با نام “بهار خسرو” می شناختند. به نقل از کتاب های تاریخی معتبر، فرش بهارستان زیبا ترین و بزرگ ترین فرش کاخ تیسفون بوده، کاخی که در زمان ساسانیان محل برگزاری جلسات و جشن های باشکوه پادشاهان بوده است. بر روی فرش طرح یکی از باغ های بهشت با نهرهایی که به چهار گوشه فرش روانه می شدند طراحی شده است.

در همان دوره بر اثر حمله ی اعراب به ایران، این فرش به دست اعراب افتاد و توسط آنان تکه تکه شد و به نزد عمر فرستاده شد. جالب است بدانید که فرش بهارستان در ابعاد 140*27 بوده که ایوان مدائن طاق کسری را به زیبایی خود مجلل کرده بود. از دیگر روایات تاریخی که درباره این فرش می توان بیان کرد اشاره به تاریخ طبری است. در تاریخ طبری اندازه های مختلفی برای این فرش آورده اند. برای مثال ابوجعفر طبری که گردآوردنده کتاب تاریخ طبری نیز هست، ابعاد آن را به طول 450 قدم و عرض 90 قدم ذکر کرده است. برخی می گویند: این فرش 60*60 بوده و زمینه اش از طلا بوده و همچنین مزیّن به جواهرات و سنگ های قیمتی نیز بوده است.

در تاریخ ابن اثیر آمده است که از فرش بهارستان در فصل زمستان استفاده می شده است. چون گل و سبزه نبود شاهانی که قصد مِی خواری داشتند بر آن می نشستند و انگار که در بوستانی به سر می برند.

ویژگی های فرش بهارستان

در بسیاری از کتب تاریخی ویژگی این فرش به تصویر کشیده شده است. در برخی از متون از آن بعنوان فرش زمستانی نیز یاد شده و شاید دلیل نام گذاری آن این است که چون این فرش به مانند تصویری از باغ های ایرانی است ، در زمستان ، سلاطین را با خیال به بهار دلخوش می کرد.

اگر به توضیحات منابع تاریخی مراجعه شود ، جزئیات زیادی از این فرش را مشاهده خواهیم کرد که شامل مواردی از جمله رنگ ، نقشه ، جواهرات ، تزیین ها و… می شود و بیانگر طرحی نسبتا دقیق از فرش بهارستان است. فرش بهارستان بسیار رنگارنگ بوده و در بافت آن از ابریشم استفاده شده و با سنگ های قیمتی زیادی از جمله طلا و نقره مزین است. طرحی که فرش دارد بسیار شبیه به باغ های ایرانی است که با نهرهایی پهن در طول و عرض امتداد دارد.

در مجاورت نهرهای آب ، پیاده روهایی را طراحی کرده اند که بسیار جالب به نظر می رسد. نهرها کوچک بوده و شبیه جوی های آب هستند. یکی از نکات جالب طراحی این فرش مربوط به جوی ها و نهرهاست که با جواهرات شفاف و بی رنگ دوخته شده اند و با دیدن آن احساس می کنید که آب زلال و شفاف در جریان است. در زیر این سنگ های قیمتی نیز دانه های مروارید هستند که به مانند ریگ های داخل جوی آب به نظر می رسند.

جنس فرش بهارستان

در بافت این فرش از مواد ارزشمندی چون: ابریشم، طلا، نقره و جواهراتی مانند زمرد و مروارید استفاده شده است.فرش بهارستان به دلیل بافت ابریشمی رنگ های زیاد و متنوعی دارد. همچنین با سنگ های قیمتی زیادی چون طلا و نقره تزئین شده .

نقش ها و طرح ها

همان طور که در بالا گفته شد طرح اصلی فرش بهارستان مربوط به یکی از باغ های بهشت است. این فرش رنگارنگ و ابریشمی، مزین به اشیای قیمتی همچون طلا و نقره بود. این فرش طوری طراحی شده است که رودهای آن به چهار سوی فرش روانه اند و هرکدام از آن ها، گوشه ای را به باغچه ای سرسبز تقسیم کرده اند. در کنارهر کدام از نهر ها، راهی به مانند پیاده رو وجود دارد. حاشیه های پهن دور فرش زیبایی خاصی را به آن داده است به طوری که در برخی از حاشیه ها، شمش و لوح طلا کار شده است.

جواهراتی همچون یاقوت و زمرد طوری در این فرش به کار برده شده اند که گویی در کف نهرها قرار دارند و رودها با آبی پاک و زلال جاری اند. باغچه های مزیّن شده توسط سنگ های سبز رنگ، درختانی با ساقه های طلایی و شاخه هایی نقره ای، گل هایی با سنگ های رنگارنگ قیمتی، همه و همه از زیبایی هایی اند که در روح این فرش دمیده شده است.

باغچه هایی در دل فرش بهارستان

در کنار پیاده روهایی که در فرش بهارستان طراحی شده اند ، باغچه های زیبایی طراحی شده اند. این باغچه ها با استفاده از سنگ های گران قیمت سبز رنگ طراحی شده اند که به مانند چمنزاری زنده به نظر می رسد. در داخل این باغچه ها نیز درختانی طراحی شده اند که ساقه های زرفام دارند و شاخه های درخت ها نیز سیمگون می باشد. گل ها ، میوه ها و غنچه های این فرش نیز به روشی خاص طراحی شده اند که گویا طبیعت بهاری رو به روی شما قرار دارد. حاشیه های فرش نیز به صورت پهن هستند و طراحی خاص خود را دارند و مانند باغچه تزیین یافته اند. در تعدادی از باغچه ها شمش ها و لوح های طلا به مانند خاک ، سطح باغچه را پوشش داده اند.

نهرهای آب در فرش بهارستان

همانطور که نقل شد طرحی که این فرش دارد بسیار شبیه به باغ های ایرانی است که نهر های آب کوچکی که بیشتر به جوی آب شبیه اند در آن قرار دارند.در مجاورت این نهرهای آب ، اشخاصی با پای پیاده کشیده که طرح را جالب کرده است. یکی از نکات شگفت انگیز این طراحی مربوط به جوی ها و نهرها میباشد که با جواهرات شفاف و بی رنگ دوخته شده اند و با دیدن آن جریان آب زلال و شفاف به چشم می آید .در زیر سنگ های قیمتی این فرش نیز دانه های مروارید قرار دارد که مانند ریگ بر ته نهر های آب به نظر می رسند.

اهمیت فرش بهارستان

فرش بهارستان به اندازه ای قابل اهمیت است که معروف ترین کتب تاریخی چون تاریخ طبری در زمینه آن مطالبی را یاد داشت کرده اند. اگرچه فرش بهارستان یک اثر هنری کم نظیر ایرانی است اما درباره ی آن افسانه های زیادی شنیده شده که بعضی از گفته ها بیش از اندازه در جنبه اغراق فرو رفته اند.

بهارستان در تاریخ طبری

تاریخ طبری ، یکی از مهمترین کتب تاریخی است که در آن رویدادهای تاریخی بسیاری به ثبت رسیده. تاریخ طبری توسط محمد جریر طبری نوشته شده و در این کتاب به قالی بهارستان نیز اشاره شده است. نویسنده این کتاب طول فرش را چهارصد و پنجاه قدم و عرض آن را نیز نود قدم میداند که در قصر تیسفون پهن بوده است. در یک کتاب دیگر به نام “آیا می دانید” اثر روبرت بامبان ، ابعاد آن بیست و شش متر در بیست و چهار متر ذکر شده است که به جواهرات گران بهایی مزین شده است.

بهارستان در تاریخ ابن اثیر

یکی دیگر از کتاب های مشهور تاریخی که در مورد فرش بهارستان مطالبی را نوشته است. ، کتاب تاریخ ابن اثیر است. در این کتاب می خوانیم که پادشاهان ساسانی این فرش گرانقدر. را در زمستان ها استفاده می کردند. به دلیل اینکه حاوی طرح گل و سرسبزی بود. و بر روی آن مشغول نوشیدن باده می شدند. تا چنین تصور کنند که در باغ هستند. در این کتاب همچنین می خوانیم که عرب ها به قالی بهارستان قطف می گفتند. برگ های قالی نیز از ابریشم بود که بر روی شاخه های زرین قرار داشت و گل های آن نیز زرین و طلایی بودند و میوه ها نیز به سان. گوهر می باشند.

ابن اثر همچنین در توصیف ویژگی این فرش می گوید. که راه ها به مانند رودها هستند. و گوهرهایی که در تزیین فرش به کار گرفته شدند به جویبار شباهت دارند. در این کتاب نیز از فرش بهارستان بعنوان غنیمت جنگی اعراب در حمله به ایران یاد می شود. که بعدا تکه تکه شده است.

روایاتی درباره فرش بهار خسرو

آورده اند که: این فرش برای خسرو انوشیروان بافته شده و به همین دلیل مرسوم به فرش بهار خسرو است و همچنین تا زمان یزدگرد سوم این فرش در ایوان مدائن گسترانیده شده بود. در بافت این فرش که تجلی گر جایگاه والای هنر و صنعت فرش بافی است، از با کیفیت ترین ابریشم، نخ های پشمی، طلا، نقره و انواع سنگ های گران قیمت رنگارنگ استفاده شده است.
یکی از روایاتی که طی دهه های اخیر درباره فرش بهارستان بیان شده این است که این فرش دارای وزن بسیار بالایی بوده است. به استناد از برخی گفته ها، وزن فرش بهارخسرو چیزی حدود 2 تن بوده است.
از این موضوع نتیجه گیری می شود که این فرش از سری فرش های پرزدار نبوده بلکه جنس آن از گلیم و یا ابریشم بوده است.

عده ای بر این باورند که جابجایی این فرش تقریباً غیر ممکن بوده ، و همچنین برخی می گویند با توجه به زیور آلات و جواهراتی که بر آن آویز است، راه رفتن بر روی آن بسیار سخت و مشکل بوده است.

تا به حال با خود فکر کرده اید که فرشی با این ابعاد در صدها سال پیش بر روی چه دار قالی ای بافته شده است؟؟

لازم به ذکر است که روش بافت فرش های گره دار امروزی نسبت به فرش هایی از همین نوع در قدیم فرقی نکرده و تنها آسانی هایی که به تدریج با گذر زمان در این صنعت توسط بشر به وجود آمده است، از تفاوت های میان بافت این نوع فرش ها در عصر قدیم و جدید است.

فرشی به زیبایی چهار فصل

راجر فرای ( نقاش و منتقد بریتانیایی – 1934 ) درباره این فرش این گونه می گوید: “در بین ذخایر و آثار سلطنتی دوره ساسانیان، فرشی به نام فرش بهارستان وجود داشته است. طرح این فرش نشانگر بوستانی بود که در آن چهار خیابان داشت و در کنار آن درخت سرو و گل لاله و جوی آب طراحی شده بود که نمایانگر فرهنگ، رفتار ایرانیان و قلب های شاد آنها بود”. ضمناً مشهور است که هر چهار گوشه ی این فرش فصلی از سال را نشان می دهد و بدین ترتیب آن را فرش چهار فصل نیز می نامند.

با مطالعه ی بیشتر درباره ی تاریخچه ی فرهنگ، هنر، تمدن و صنعت ایرانیان که در برخی زمینه ها نه تنها الان، بلکه در گذشته ی دور نیز زبان زد جهانیان بوده می توان مواردی را یافت که همیشه از آنها به نیکی یاد می شده است. با ورق زدن تاریخ، از اجداد و نیاکانمان با غرور و افتخار صحبت می کنیم و به این مهم پی می بریم که پیشینه فرهنگ و هنر ایرانیان قابل مقایسه با هیچ چیزی نخواهد بود.

همه چیز درباره قالی بیجار (گروس)