آشنایی با هنر نقده دوزی

نقده دوزی هنر رودوزی پارچه است که با استفاده از نخ هایی از جنس طلا، نقره و مطلا که به صورت پهن تابیده می شود، انجام می شود. نقش هایی که عموماً در این هنر استفاده می شود گلدان وحشی، سروی، درختی، گل و مرغ، بته جقه، اسلیمی و ستاره های پنج، شش، هشت و دوازده پَر است. در حال حاضر در شهرهای اصفهان، یزد، کاشان، کرمان، تهران، قزوین، بندرعباس، کردستان و خوزستان تا حدی رواج دارد.

تاریخچه نقده دوزی

یکی از عوامل تزئین پارچه در ایران قدمت آن به زمان هخامنشیان می رسد نقده دوزی است. این دوخت با استفاده از نخ های فلزی طلایی یا نقره ای یا مطلا یا آلیاژها که بصورت پهن تابیده می شود انجام می گیرد. از این دوخت بیشتر برای تزئین البسه بخصوص لباسهای لشکری و درباری و پرده ها استفاده می گردید.

در دوره اشکانیان و ساسانیان این نوع رودوزی همراه با گلابتون و ده یک دوزی رواج کامل داشت. در دوره اسلامی نیز با توجه به تعهد هنرمندان ایرانی برای تهیه پرده های خانه خدا (مکه) و روپوش مقابر، استفاده از این دوخت از رواج چشمگیری برخوردار بود. از نوشته های مارکوپولو می توان دریافت که زنان ایرانی در قرن ۱۳ میلادی (۷ هجری)، نقده دوزی و گلابتون دوزی و ده یک را با نخ طلا و یا نقره به سبک جالبی ارائه می داده اند. شاردن نیز در سفرنامه خود از رواج کامل این سه هنر در دوران صفوی یاد کرده است و نمونه های بازمانده از این دوران در موزه های داخلی و خارجی موید این امر است.

در این دوره، از این هنر بیشتر برای تزئین شلیته های زنانه، چارقد، چادر کمری، سفره عقد و پرده ها استفاده می شد. یحیی ذکاء در کتاب لباس زنان ایران پیرامون البسه زنان ایران در سال های قبل از نهضت مشروطیت به آرایش تنبان های زنان بوسیله نقده دوزی نیز اشاره کرده و نوشته است: لباس پایین تنه یا زیر جامه زنان را تنبان می نامیدند و معمولا جنس آن از: زری، مخمل، ترمه، تافته یا تور نقده دوزی شده آستردار بود. توجه و بررسی نقده دوزی های دوران گذشته در موزه ها این نکته را به اثبات می رساند که این دوخت در دوران: افشاریه، زندیه و قاجاریه نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. در نقده دوزی اصفهان نخ نقده بر روی پارچه های: مخمل، ابریشم، تافته، اطلس و کتان وتور دوخته می شود در اشکال و نقوش: بته جقه ای، گل و مرغ، ستاره های شش پر، گلهای مختلف گلدانی و حشی و شکوفه ها، سروی و سروچه، درختی، خطوط اسلیمی و ختایی، گلهای حاشیه ای و جناغی و غیره می دوزند و محصولاتی که تولید می کنند بیشتر عبارت از: سفره، چادر، روسری، پرده، بقچه، سوزنی و رویه لوازم مختلف زندگی و البسه است.

انواع دوخت

نقده دوزی بر روی پارچه های پشمی، مخمل، ماهوت، ابریشم، کتان، چلوار، اطلس، تافته و تور انجام می شوداین دوخت به شکل های مختلف انجام می پذیرد. در پارچه های توری شکل از شیوه لابه لا دوزی استفاده می شود. در شهرهای مختلف بنا به شیوه دوخت و طرح مورد استفاده نامی خاص را به خود اختصاص می دهند.
نقده دوزی در اصفهان رواج داشته و بر روی پارچه های مخمل، تافته، اطلس و کتان دوخته می شود اما در شهر های جنوبی کشور بر روی پارچه تور 4 و 6 دوخته می شود که اگر لای آن شکل ستاره باشد دو نوع بخیه دوخت را به خود اختصاص می دهد که به آن «خوس دوزی» می گویند. طرح حاشیه با طرح زمینه در این رودوزی متفاوت است و «شمسه دوزی» نام دارد. در نوعی از دوخت که معمولا با گلابتون دوزی همراه است، بر خلاف سایر دوخت ها، نخ برای دوخت به کار نمی رود بلکه با کمک آن نوار نقده بر پارچه دوخته می شود.

و نقوش آن از جمله موارد زیر است:

بته جقه ای، گل و مرغ، ستاره های پنج و شش و هشت و دوازده پر، گل های مختلف گلدانی وحشی و شکوفه ها، سروی و سروچه، درختی، خطوط اسلیمی و ختایی، گل های حاشیه ای و جناغی و … .

شیوه دوخت

پس از نقش اندازی بر روی پارچه زمینه، آن را در کارگاه قرار داده و سپس با کمک سوزنی که قطر آن متناسب با ضخامت نخ نقده مصرفی است به دوخت می پردازند. برای این کار، ابتدا چند بار سرنخ را از سوزن عبور می دهند تا به صورت حلقه در آید، سپس سر نخ نقده را درون حلقه ای که ایجاد شده قرار داده و با احتیاط به طوری که نقده پیچ و تاپ نخورد و صاف روی پارچه قرار گیرد سوزن را به داخل پارچه فرو برده و بیرون می آورند.
نوع دیگری از دوخت نقده که در بین هنرمندان بسیار رایج است به این ترتیب می باشد که نخ نقده را به کمک نخ گلابتون یا نخ هم رنگ نقده، بر روی پارچه می دوزند.

روش های گوناگون نقش اندازی یا انتقال طرح بر پارچه یا تور مصرفی

• باسمه کردن: این روش به وسیله قالب یا مهرهای هنر قلمکارسازی اجرا می شود.
• گرده کردن(گرته زنی): این روش به وسیله کاغذی سوراخکاری شده و کیسه حاوی پودر زغال یا رنگ های تیره برای پارچه هایی به رنگ روشن و پودر گچ سفید برای پارچه هایی به رنگ تیره اجرا می شود.
• قلمی کردن: این روش با نهادن کاغذ طرح زیر پارچه نازک یا تور و حرکت قلم بر طرح رویت شده بر تور اجرا می شود.
• نقش اندازی ذهنی و انتزاعی: این روش حین عمل دوخت و با کمک شمارش خانه های تور اجرا می شود. از این نوع می توان به اقلام طرح هایی چون هِل، خاش خاش، چشم خروسی و تگرک اشاره کرد. از خصوصیات منحصر به فرد این گونه طراحی را می توان به یکسان بودن نتیجه دوخت هر دو طرف پارچه اشاره کرد زیرا پارچه گلدوزی شده، اصطلاحا پشت و رو ندارد زیرا طرح از هر دو سمت به یک اندازه کامل می باشد.

مراحل ساخت نخ نقده

طلا، این فلز قیمتی که قابلیت چکش خواری استثنایی دارد و نقطه ذوب آن ۵/۱۰۶۵ درجه سانتیگراد است، در درجه حرارت های پایین تر از نقطه ذوبش می تواند به هر شکلی در آید، (که از آن به شکل ورق های نازک کوبیده شده برای تزئینات وابسته به معماری، نگارگری و ساخت گلابتون استفاده می شود) که اغلب برای افزایش سختی و استحکام و همچنین کاهش قیمت آن معمولا آن را با نقره آلیاژ یا همراه می کنند. طلای قابل استفاده در گلابتون می باید خالص و دارای عیار ۲۴ باشد. (همچنین بهترین طلای قابل استفاده در نخ نقده، طلای خالص و دارای عیار ۲۴ است).

نقره، ارزان ترین فلز در میان فلزات قیمتی بوده و بدین سبب و به همراه خواص مطلوبش در صنعت و هنر کاربرد وسیعی پیدا کرده است. نقره دارای بالاترین قابلیت هدایت الکتریکی، بسیار نرم و به شدت انعطاف پذیر با نقطه ذوب ۹۶۰ درجه سانتیگراد است. از این فلز در جواهر سازی، وسایل تزئینی، سکه و آب دادن بعضی فلزات استفاده می شود. معمولا در هنر گلابتون سازی (و نقده دوزی) از نقره با عیار ۱۰۰ استفاده می شود.

• مرحله عیار کردن و ذوب نقره: در این مرحله ابتدا نقره ۹/۹۹۹ با عیار ۱۰۰ به وسیله کوره و در بوته های مخصوص ذوب فلزات با حرارتی بین ۷۰۰ تا ۹۶۰ درجه ذوب و برای افزایش قدرت و قابلیت کشش به ازاء هر هزارگرم نقره ۵/۲ گرم مس خالص به آن اضافه می گردد، سپس مواد مذاب حاصله در قالبی به نام ریجه ریخته می شود تا پس از سرد شدن، شمش دلخواه بدست آید. شمش حاصله که به شکل مکعبی نقره ای است بواسطه انجام عملیات آهنگری و با چکش کاری و دادن حرارت تبدیل به مفتولی به طول تقریبی ۲۵ سانتیمتر و به قطر ۵/۲ سانتیمتر خواهد شد که یک سمت آن همچون نوک مداد نازک و تیزتر از سمت دیگرش می شود تا شرایطی برای گرفتن بهتر با انبر فراهم شود.
• آماده سازی طلا: شمش طلای ۲۴ عیار بوسیله چکشی که سطحی کاملا محدب دارد و سندان به ورق های نازک طلا تبدیل می شود. در این مرحله لازم است طلا در دوره هایی که هر کدام حدود ۲۰ بار چکش کاری دارد با حرارتی حدود ۳۵۰ درجه آزموده شود و پس از آنکه ضخامت ورق ها به میزان ۰۶/۰ میلی متر یا ۶۰ میکرون رسید، ۶ لایه ورق طلا را برای اینکه به هم نچسبند در آب خیس کرده روی هم نهاده با هم چکش کاری می کنند. سپس ورق ها را از هم جدا کرده مجددا حرارت می دهند و این روند حدود ۶ تا ۷ مرتبه تکرار می گردد تا ضخامتشان به ۰۴/۰ میلی متر یا ۴۰ میکرون برسد. در پایان این مرحله ورق های طلا یک بار دیگر حرارت داده می شود تا حالت گیری و شکل پذیری آن برای پیچیدن و چسباندن آن روی نقره بهتر شود.
• تمیز کردن شمش استوانه ای نقره: در این مرحله شمش استوانه ای نقره سوهان کاری می شود تا مواد ناخالص و آلاینده های رسوبی از قبیل: گرد و خاک، عرق و چربی دست و دیگر اضافات پاک شود و همچنین به سبب شیارهای بسیار ظریفی که حین این مرحله در سطح نقره حاصل می گردد، چسباندن طلا بر روی آن تسهیل می شود.
• چسباندن طلا بر روی نقره: ورق های طلای حرارت دیده با ضخامت حدود ۴۰ میکرون روی استوانه نقره ای پیچیده می شود. باید دقت شود طول ورق طلا حدود ۵/۰ میلی متر بیشتر از محیط استوانه باشد تا لبه آن روی هم قرار گیرد و برای استحکام ورق ها روی آن ها را با تابیدن نخ پنبه ای پوشش می دهند. سپس جهت خارج کردن هوای زیر ورقه ها، آن را روی یک سطح شیشه ای قرارداده به سمت جهت خواب ورقه ها با دست مالش داده می شود. پس از آن استوانه نقره ای طلا پیچ شده درون منقلی از ذغال چوب با حرارت ۴۰۰ درجه سانتیگراد قرار می گیرد. تا نخ های پنبه ای سوخته شده، طلا و نقره یکدیگر را جذب کنند.
• آهنگری: استوانه نقره ای طلا پیچ شده حرارت دیده بر سندان چکش کاری می شود تا طول آن اضافه و قطرش کاسته شود.
• حدیده کشی: در این مرحله مفتول که در عملیات آهنگری طول آن به حدود ۲ متر و قطر آن به حدود ۱ سانتیمتر رسیده است توسط چرخ کلفت کشی طی چند مرحله به قطری حدود ۱ میلی متر می رسد. مراحل کشش مفتول که توسط دستگاه کلفت کشی و با گذراندن مفتول از سوراخ های درشت به ریز حدیده های فولادی صورت می گیرد نیازمند دادن حرارتی حدود ۳۰۰ درجه سانتیگراد به مفتول جهت نرم شده آن است که با چربی طبیعی همچون پیه و دنبه برای تسهیل عبورش از میان حدیده این عمل انجام می شود.
• طوقک: در مرحله نازک کشی سیم با کمک طوقک مسی، غیر مستقیم حرارت می بیند و تا قطر ۰۸/۰ میلی متر حدیده کشی می شود. تا این مرحله عملیات تهیه نخ نقده و گلابتون یکسان هست و از این مرحله به بعد اگر ای مفتول بسیا نازک روی ابریشم طبیعی تابیده شود نخ گلابتون حاصل می شود و اگر کوبیده و نواری شود نخ نقده حاصل می شود. مشغاز وسیله ای برای نگهداری حدیده حین عمل کشش است. نتیجه نهایی مفتول پس از کلفت و نازک کشی.
• کوبیدن و نواری کردن مفتول: مفتول ۰۸/۰ میلی متری بدست آمده را به واسطه طوقک مسی حرارت غیر مستقیم داده نرم می کنند سپس آن را برای کوبیدن و پهن شدن به روی دستگاه نقده کوبی یا نورد منتقل می کنند. در این مرحله مفتول نقره ای که روی آن با طلا روکش شده، با دقت زیاد تبدیل به نواری پهن به ضخامت ۵/۱ صدم میلی متر یا ۱۵ میکرون می شود. که در این مرحله نخ نقده ی مورد نظر اماده می شود و به صورت کلاف در دسترس دوزندگان قرار می گیرد.

آماده کردن نخ نقده برای دوخت

نخ نقده به صورت کلاف ده و پنج مثقالی موجود می باشد لیکن استادکار با قیچی کردن هر دو طرف کلاف آن را به نخ هایی در دو دسته در طول ۳۰ تا ۳۵ سانتیمتر در می آورد. قابل توجه است که درصد طلای بکار رفته در نخ نقده (که رشته نقره آبطلاکاری شده یا مطلا شده است) بسته به سفارش هنرمند نقده دوز دارد و معمولا از ۱ تا ۴ درصد طلا است.

نخ رابط (نخ واسط) برای اتصال نخ نقده به سوزن

این نخ که از نوع نخ کوک محکم یا از جنس پنبه ای می باشد، برای اتصال غیرمستقیم نخ نقده به سوزن گلدوزی است که باعث می شود تا علاوه بر اینکه حین دوخت از حداکثر نخ گرانقیمت نقده استفاده شود و کمترین دور ریز در قیچی خوردن انتهای هر کار را داشته باشد، استادکار به راحتی بتواند گره ها، پیچش ها یا تاب هایی که نخ نقده، حین عمل دوخت به خود می گیرد را باز کرده و به راحتی چرخاندن یک دور سوزن میان انگشتان، اصطلاحا گره را رد کند که این عمل باعث می شود تا نخ نواری شکل نقده در طرح با همان حالت واقعی خود و بدون پیچش اجرا گردد. قابل ذکر است که نخ رابط حدود ۱۰ سانتیمتر است و نخ نقده به طول ۳۰ تا ۳۵ سانتیمتر را بدان متصل می کنند.

آغاز نقده دوزی

نقده دوزی برحسب طرح ذهنی انتزاعی یا طرح منتقل شده بر پارچه یا تور اجرا می شود. قابل توجه است، توری که برای نقده دوزی استفاده می شود بایستی توری با خانه های شش گوش باشد. حین عمل دوخت، روی نخ نقده با فشار اندک انگشت، آن را بر سطح کار ثابت می کنند. در انتهای عمل دوخت، نخ را ثابت (کور) می کنند تا اصطلاحاً نخ در نرود.

سخن آخر

• برای حفظ هر چه بیشتر پارچه نقده دوزی شده و نیز خود نخ نقده ی خام بهتر است آن را دور از رطوبت نگاه داشت.
• از آسیب های کار می توان به استفاده نخ های تقلبی بجای نخ های نقره ی مطلای نقده دوزی، توسط برخی دوزندگان ذکر کرد.
• نقده دوزی در آرایش سفره و چادر و شلیته و چارقد و مانند اینها بکار می رود. نخ در نقده دوزی، مطلا یا نقره ای و به شکل نواری صاف (یعنی نتابیده) است.

آشنایی با هنر روبان دوزی