رودوزی از هنرهای سنتی ایران با انواع و اقسام گوناگونی است که بی شک از سابقه ای طولانی برخوردار است. یکی از مهم ترین خاستگاه های رودوزی ایران، استان هرمزگان است. در واقع رودوزی هایی همچون گلابتون دوزی، برقع، خوس دوزی و شک بافی یکی از مهم ترین رودوزی های این منطقه به شمار می روند. معنی لغت شک در لغت نامه فارسی دهخدا این گونه آورده شده است: «شک ]شَ[ (مأخذ از زند و پازند) گمان و ظن و شبهه اما وجود تسمیه شک بافی و نام گذاری آن به درستی مشخص نیست. شک، نوعی نوار تزیینی است از جنس نخ پنبه ای که از آن برای تزیین لبه آستین، پیش سینه، لبه لباس ها، اطراف مقنعه و سجاده، سفره عقد و بقچه استفاده می شود. ولی عمده ترین مورد مصرف آن دم پای شلوارهای زنان در لباس های بندری است.
هنر شک بافی
شک بافی حرفه ای خانگی و سنتی است که در مناطق روستایی استان هرمزگان توسط بانوان انجام می پذیرد. این هنر از دست باف های شهرستان میناب محسوب می شود. نوعی نوار باریک زینتی از جنس نخ پنبه ای است که از آن برای تزئین اطراف سجاده و مقنعه، سفره عقد، بقچه و همچنین تزئین لباس محلی در قسمت یقه لباس، سرآستین و پایین دامن استفاده می شود. ولی عمده ترین مورد مصرف آن در در لباس های بندری در قسمت دمپای شلوار زنان می باشد.
روش بافت شک
شیوه دوخت شک بافی بسیار آسان بوده و بافت شک، توسط جابه جایی چندین قرقره طلایی یا نقره ای که << خوس >> نامیده می شود بر روی بالشتکی که برای این منظور تهیه شده است، انجام می گیرد. نام این مجموعه (بالشتک، پایه چوبی و قرقره های طلایی و نقره ای، جوغن) می باشد. شک بافی به وسیله دست بافته می شود.
ابزار کار شک بافی
چوغن از ابزار دیگر شک بافی است که نوعی هاون چوبی است که یک بالش کوچک پارچه ای روی آن قرار می گیرد. جنس این هاون گاهی چوب و گاهی سفال یا پلاستیک است که درواقع تکیه گاه بالش و پایه ای برای بافت نوار قلمداد می شود. بافنده شک بافی، بالش از پارچه دوخته و درونش را با آرد، ماسه، آهک و گچ پر می کند و آن را روی چوغن قرار می دهد. در زمان های قدیم درون این بالشتک را با صدف های حلزونی شکل کوچک پر می کردند. به قرقره هایی که نخ مورد مصرف به دور آن پیچیده می شود «قالب» می گویند که این قالب یا قرقره به طرق مختلفی روی بالش قرار می گیرد. درواقع سنگینی قرقره ها به قرار گرفتن صحیح آن ها بر بالشتک کمک می کند.
انواع شک بافی
شک بافی حرفه ای خانگی می باشد که توسط زنان و دختران استان هرمزگان انجام می گیرد . عرض این دست بافته ی ایرانی به نسبت طرح مورد نظر از ۵ میلی متر تا ۶ سانتی متر پهنا دارد و به همین جهت با توجه به تفاوت عرض و طرح های بافته شده به اسامی مختلفی مانند: زری یک فصله، زری دو فصله، زری سه فصله، شک عین القمری، لب لبه ای، گل اشرفی ساده، قبر عاشقون، دال دالی، غولی ده قالبه، قیچی، لوزی، رافعی، خاتم بندی، عامل گردان نامیده می شوند. لباس های محلی زنانه استان هرمزگان، لبه آستین، دوریقه، لبه دامن، اطراف سجاده و … با این نوارها تزیین می شود.
نقش های شک بافی
به طورکلی طرح های رایج در نقش مایه های شک بافی می توان به دو نوع کاملاً متفاوت طرح شکسته (هندسی) و طرح های گردان (گل و بته) تقسیم بندی کرد.
- طرح شکسته (هندسی) به طرح هایی اطلاق می شود که از به هم پیوستن خطوط مستقیم و شکسته تشکیل شده است.
- طرح های گردان (گل وبته) طرح هایی است که از به هم پیوستن خطوط منحنی پدید می آید. این طرح ها کمتر در شک بافی مورداستفاده است.
طرح های گروه اول از سه خط مستقیم به شرح زیر ایجادشده است.
- خط افقی: شامل یک ردیف گره که پهلو به پهلوی هم بسته می شود.
- خط عمودی: شامل یک ستون گره که بر روی یکدیگر بسته می شود.
- خط اریب: شامل یک ردیف گره به طور مورب در کنار و بالای همدیگر بسته می شود و تشکیل زاویه های ۴۵ درجه را می دهد.
نقش های شک بافی در پوشاک زنان
- برگ موزی: شبیه برگ درخت موز است. از آنجاکه برگ موز از درختان برگ پهنا مناطق گرم و مرطوب است که به علت نازکی و پهن برگی توسط باد از دو طرف تا مرکز برگ درجاهای مختلف پاره می شود، به این نقش نیز برگ موزی می گویند البته این نام در مناطق مختلف استان فرق می کند.
- کاش خیاری یا محرماتی: این نقش مایه شبیه برش هایی از خربزه است. در این شک، خطوط به طور موازی نزدیک هم قرارگرفته اند. این نوع شک در لبه شلوار بادله، پیراهن زنانه و سرآستین مورداستفاده قرار می گیرد.
- کله قندی یک طرفه: شبیه کوه یا کله قند است و چون یک طرفه است شبیه نصف لوزی یا یک مثلث متساوی الساقین است که با شانزده قالب و سه خوس بافته می شود. این نقش مایه نوعی دیگر از شک است که وسط بادله قرار می گیرد و مخصوص این گونه شلوار است.
- پرچمی: از وسط به صورت طولی به دو بخش بالایی و پایینی تقسیم شده و نقش تکرارشونده در هر دو بخش یک پله جلو و عقب است. شاید نوع حرکتی که در آن دیده می شود تداعی کننده اهتزاز پرچم باشد.
- نقش پولکی: این نقش شبیه قرار گرفتن پولک ماهی در کنار یکدیگر است. جالب اینجاست که ردیف های منظم پولک طلا در آن بیشتر به کاررفته است. از این نمونه شک بافی نیز برای پارچه شلوار زنانه استفاده می شود که همه با قلاب و گلابتون و ضمن چرخ خیاطی قابل اجرا است.
- برگ نخلی: که نام دیگر آن «تغ مغی» است به برگ درخت خرما شباهت دارد که خط وسط آن در اصطلاح محلی «مِهر» و برگ های مورب چسبیده به آن «پیش» نامیده می شوند. درخت نخل به دلیل این که نقش تعیین کننده ای در زندگی مردم جنوب دارد همواره مورداحترام و الهام بخش هنرمندان و صنعتگران این دیار بوده است.
- چشم ماهی: این نقش به صورت یک دسته ماهی کاغذی که مخصوص دریای جنوب است اجرا می شود. بدین شکل که ماهی ها درواقع تکمیل کننده یکدیگر هستند و در یک ستون بی انت ها در حال حرکت اند. این شک از حرف دال که شبیه سر ماهی و مربع کوچک که همانند چشم ماهی است، تشکیل شده است. به گونه ای که در نگاه نخست، چشم ماهی را در ذهن بیننده تداعی می کند.
- کجوک: اصطلاحاً به معنای کج بودن است و آن هم به دلیل داشتن زوایای تند و رفت وبرگشت های سریعی است که سبب شده خط مرکزی این نقش، حالتی پرتحرک به تصویر آن بدهد. این نقش تقریباً از مثلث های متساوی الساقین تشکیل شده است.
- مقابلی: این نقش از دو ردیف زیگزاگ پدید آمده که به طور موازی روبروی هم قرارگرفته اند. محل تلاقی آنان نیز یک ردیف ستاره است.
- کمربند اوشین: این نقش از ابتکارات جدید است و همان گونه که از نامش پیداست بنا بر تأثیر از سریال «سال های دور از خانه» به نام اوشین خوانده می شود. چنین نقشی تقریباً پرتفصیل تر و دارای حرکات خاص خود است.
- بند ساعتی: این نقش از بند ساعت وستن واچ که در زمان های قدیم برای عروس و دامادها در این منطقه خریداری می شد، الهام گرفته شده چراکه کاملاً تداعی کننده همان نوع بند ساعت است. ذهن خلاق و جویای مردم این دیار با کمترین اشاره آماده آفرینش اثری جدید است که برگرفته از اشیای روزمره و محیط پیرامون آن هاست.
- گل کله قندی حاشیه ای: این نقش بیشتر در لبه های دستار به کار می رود که از مثلث های تو پر و توخالی تشکیل شده است.
سخن آخر
از مراکز مشهور بافت شک بافی شهرستان رودان از استان هرمزگان است. می توان این هنر زیبا را در در شهر های دیگر کشور هم گسترش داد و این کار می تواند دو جنبه داشته باشد: یکی اینکه این هنر به دست فراموشی سپرده نشود و دیگر اینکه بانوان می توانند بعد از یادگیری از این هنر به عنوان منبع درآمد استفاده کنند.
آشنایی با هنر تریکو بافی
