پیروگرافی یا همان سوخته نگاری هنر تزئین چوب یا سایر مواد با علائم سوختگی ناشی از کاربرد کنترل شده یک شی داغ شده مانند پوکر(سیخ شومینه یا مفتول) است. همچنین به عنوان پوکرورک (pokerwork) و یا سوخته کاری روی چوب شناخته می شود.
سوخته کاری روی چوب یا سوخت نگاری روی چوب هنریست به طور مشخص با سابقه ای دیرینه و به اشکال گوناگون در اعصار مختلف اجرا می شده. می توان این کار را با استفاده از ابزارهای مدرن مخصوص سوخته نگاری یا استفاده از یک سازه فلزی گرم شده در آتش یا حتی نور خورشید که از یک ذره بین عبور کرده، تمرین کرد.
روش اجرای آن اغلب به صورت داغ گذاری بوده بدین صورت که فلزی را در آتش، گداخته و آن را روی چوب قرار می داده اند. این فلز می توانسته قالبی مشخص داشته باشد تا طرح آن روی چوب نقش ببندد (مانند مهر برنجی که سازندگان ساز نی نام خود را روی آن حک می کنند).
با استفاده از این هنر میتوان به طیف وسیعی از رنگ ها و سایه ها دست یافت. متفاوت بودن نوع نوک مصرفی، دما یا نحوه استفاده از آهن روی مواد، همگی جلوه های مختلفی ایجاد می کنند. پس از سوختن طرح، اشیا ء چوبی اغلب رنگ می شوند.
از چوب های سخت روشن رنگ مانند چنار، چوب باس، راش و توس بیشتر استفاده می شود، زیرا دانه های ریز آنها تراکمی نیست. با این حال، از چوب های دیگر مانند افرا، کاج یا بلوط نیز استفاده می شود.
همچنین از پیروگرافی بر روی مواد چرمی نیز استفاده می شود. به این صورت که چرم خود را به طراحی های جسورانه می بخشد، و همچنین اجازه می دهد سایه بسیار ظریفی حاصل شود. در سوخته نگاری، از چرم مخصوص برنزه گیاهی (زیرا روش های برنزه کننده مدرن، مواد شیمیایی را در چرم باقی می گذارند که در صورت سوزاندن سمی هستند)، و معمولاً از رنگهای روشن آن، برای ایجاد یک کنتراست خوب بایداستفاده شود.
سوخته نگاری همچنین در میان صنعتگران و هنرمندان کدوقلیانی محبوب است، که در آن طرح ها در قسمت بیرونی یک کدو خشک پوست سخت سوزانده می شوند.
تاریخچه سوخته نگاری
زمان دقیق تاریخ این هنر مشخص نیست ولی عده ای معتقدند که تاریخ این هنر از زمان طلوع تاریخ ثبت شده که توسط برخی فرهنگ ها از جمله مصری ها و برخی قبایل آفریقایی مورد استفاده قرار می گرفت. رابرت بویر سوخته نگار، فرض می کند که شکل هنری آن به دوران ماقبل تاریخ باز می گردد؛ زمانی که انسانهای اولیه با استفاده از بقایای سوخت شده آتش سوزی خود، طرح می آفریدند؛ زمان کشف آتش.
قدیمی ترین نمونه اثر چوبی، در کاوش های باستانی شهر سوخته زابل، بدست آمده است. این اثر یک شانه چوبی است که قدمت آن به هزاره پنجم پیش از میلاد می رسد. گروهی از کارشناسان معتقدند که طرح های روی آن کاملا ایرانی است.
در دوران هخامنشیان هم استفاده از چوب، هنری متداول بوده است به طوری که در ساخت عمارت های هخامنشی (شوش و آپادانا) از درخت های بلوط ایرانی و سدر لبنانی استفاده شده بود. بدین ترتیب قبل از استفاده از آهن در ساخت بنا، تخت جمشید بزرگ ترین سطح زیربنایی بوده که از چوب درآن استفاده فراوانی شده و تمامی این آثار چوبی در اثر آتش سوزی از بین رفتند. در فاصله انقراض سلسله صفویه تا دوره قاجاریه این هنر به فراموشی سپرده شد.
در اوایل دوره سلجوقی این هنر به صورت سوخت روی چرم اجرا می شد. نحوه کار به این صورت بوده است که طرح مورد نظرشان را بر روی چرم منتقل کرده، سپس با استفاده از میله های داغ، طرح موردنظر را می سوزاندند و برای روی جلد کتابهای نفیس خطی، و بیشتر قرآن استفاده می کردند. در اواخر عهد سلجوقی و اوایل عهد تیموری این هنر کم کم از روی چرم بر روی انواع ظروف چوبی، مخصوصا پایه های پیکره های چوبی انتقال یافت.
در ایران هنر سوخت روی چوب، هنری است که مانند هنرهای سنتی در دوره صفویه به اوج خود رسید. اما با گذشت زمان متاسفانه به علت دشوار بودن اجرای این تکنیک بر روی چوب، کم کم از تعداد این آثار کاسته شده و در نتیجه این هنر به بوته فراموشی سپرده شد.
در چین این هنر از زمان سلسله هان شناخته شد، که به “گلدوزی با سوزن آتشی یا داغ” معروف بود. در دوران ویکتوریا، اختراع ماشین آلات سوخته نگاری، علاقه گسترده به صنایع دستی را برانگیخت و در این زمان بود که اصطلاح پیروگرافی یا سوخته نگاری ابداع شد (قبلاً نام “pokerwork” بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت).
در اواخر قرن نوزدهم، معماری از ملبورن به نام آلفرد اسمارت کشف کرد که رنگی را که بر مبنای آب باشد را می توان به صورت داغ با پمپاژ بخارهای بنزولین (قطران یا قیر زغال سنگ) از طریق مداد پلاتین توخالی گرم شده، بر روی چوب استفاده کرد. این هنر با استفاده از رنگ آمیزی و سایه زدن که قبلاً غیرممکن بود، باعث پیشرفت هنر سوخته نگاری شد.
در اوایل قرن بیستم، دستگاه هویه برقی، هنر سوخته نگاری را تسهیل بخشید و هنر نو جعبه های دستکش سوخته نگاری شده و آثار هنری دیگر را در آن دوره محبوب کرد. سوخته نگاری یک هنر محلی سنتی در بسیاری از مناطق اروپا، از جمله رومانی، لهستان، مجارستان و همچنین آرژانتین و مناطق دیگر در آمریکای جنوبی است.
هنر کهن سوخته کاری روی چوب یا سوخته نگاری متأسفانه از هنرهای ناشناخته از لحاظ کاربردی ، تکنیکی، سابقه و آموزش صحیح در ایران می باشد و آغاز به کار آن در پرده ای از ابهام است. هنر سوخت نگاری روی چوب به شیوه امروزی آن قدمتی طولانی نداشته چون اساس کار آن هویه برقی بوده و به نظر می رسد تاریخچه ای بیش از ۲۰ سال نداشته باشد.
ابزار سوخته نگاری
ابزار مورد نیاز سوخته نگاری با هزینه پایین قابل تهیه است و می توانید در کارگاه نجاری یا کارگاه خانگی خود، به انجام هنر سوخته نگاری بپردازید. به عبارتی سوخته کاری یا سوخته نگاری هنری کم هزینه است. فقط کافی است ابزار سوخته نگاری را تهیه کنید و آثار هنری زیبایی خلق کنید.ابزار سوخت نگاری شامل هویه، چوب، سنباده، کاربن، یا زغال طراحی و طرح می باشد.
هویه سوخته نگاری
- هویه هایی که از المنت برای تولید حرارت استفاده می کنند.
- هویه هایی که با استفاده از جریان مستقیم برق و آمپر بالا از سیم، نوک هویه را که به شکل سیم است، حرارت می دهند.
سمباده
سمباده های مورد نیاز بستگی به چوب شما دارد. اگر چوب شما خوب برش خورده باشد و سطح نسبتا صافی داشته باشد می توانید سطح آن را با پوسته آب برای سوخت نگاری آماده کنید. پوسته آب ها شماره بندی دارد و هر چه شماره آن کمتر باشد سمباده زبر تری است.
برای سمباده زدن چوب باید حداقل سه مرحله سمباده کاری کنید. ابتدا با سمباده زبر به عنوان مثال پوسته آب شماره 120 چوب را سمباده بزنید. وقتی سطح چوب کاملا صاف شد با سمباده نرم تری به عنوان مثال پوسته آب شماره 400 کار را ادامه بدهید و در نهایت هم با سمباده نرم تری از شماره 800 به بالا سطح چوب را کاملا سیقلی کنید.
چوب، چرم، مقوا و کاغذ
اجرای سوخت نگاری روی اکثر چوب ها ممکن است اما چوب هایی هستند که زیبا تر می سوزند. به طور کلی به دلیل اینکه سوخت نگاری روی چوب از ایجاد طیف رنگ قهوه ای به وجود می آید بهتر است چوبی انتخاب شود که پس از سوختن رنگ قهوه ای به خوبی روی آن دیده شود. بنابراین تمرکز ما بر روی چوب هایی با رنگ روشن خواهد بود.
برخی از چوب ها مانند چوب کاج و توت با وجود رنگ روشن مناسب سوخت نیستند. رگه های موجود بر روی این چوب ها جنسی سخت تر از بافت چوب داشته و این امر باعث خواهد شد سوزاندن قسمت هایی از طرح که روی رگه های چوب است مشکل شود و رنگی که روی رگه ایجاد خواهد شد با رنگی که روی بافت خود چوب ایجاد خواهد شد، متفاوت است که موجب می شود کار یک دستی نداشته باشید.
چوب افرا یکی از بهترین چوب های موجود برای سوخت نگاری است. جنس این چوب نه آنقدر محکم است که به سختی بسوزد و نه آنقدر نرم که باعث فرورفتن هویه به داخل چوب و ایجاد فرورفتگی شود. از دیگر چوب های مناسب برای سوخت نگاری می توان چوب گلابی، نارنج، گردوی سفید و سپیدار را نام برد.در صورت عدم دسترسی به چوب مناسب می توان از روکش های چوب موجود در بازار استفاده کرد. روکش ها قیمت مناسبی دارند و برای تمرین و ایجاد آثاری در اندازه های بزرگ مناسب هستند.
هنر سوخت روی چرم یعنی کاربرد رنگهای تیره از چرم بر روی بوم مورد نظر و نصب و چسباندن آنها در کنار همدیگر . درحال حاضر از استادان پیش کسوت در این هنر چند تن باقی مانده اند. دراین نوع هنر، گاهی از همه تزئینات رایج روی چرم نیز استفاده می شود.
دستگاه سوخته نگاری
از ویژگی های مهم دستگاه سوخته نگاری می توان به تعداد سری، چاقو و شابلون های آن اشاره نمود. همچنین یکی از مهم ترین نکات که در هنگام خرید دستگاه سوخته نگاری باید به آن توجه نمود، دیمردار بودن آن است و این که بتوان دما و حرارت را تنظیم نمود.
دستگاه لیختنبرگ
دستگاه لیختنبرگ با استفاده از قدرت جریان الکتریسیته و ولتاژ بالا بر روی اجسام نارسانا همچون چوب طرح و اشکالی شبیه به درخت و رعد و برق انتقال می دهد. این انتقال به واسطه حرارت و سوزاندن چوب اتفاق می افتد.وجه تسمیه هنر سوخته نگاری را به دو دلیل دانسته اند:
اول کاربرد رنگهای سوخته یعنی رنگهای غیر شفاف و پخته در هنر سوخت چرم بر خلاف هنر مینیاتور و نقاشی ایرانی. این امر از مبانی و اصول اصلی هنر سوخت چرم است.
دوم به دلیل ایجاد نقوش برجسته بر روی قطعات چرم تیماج که به دو روش ضربی و یا توسط ابزار های گداخته می باشد.
از آنجا که معمولا کتب، واجد نسخه های متعددی هستند، مگر در موارد استثنائی، امکان جلد سازی به شیوه سوخت چرم با ابزارهای گداخته وهمچنین خلق آثار پرکار روی آن معمول نبوده و به همین علت جلد سازان بیشتر با تهیه مهرهای فلزی نقش بر جسته مختلف، جلدها را به روش ضربی آماده می کردند.در صورتی که به چوب و چرم مناسب دسترسی ندارید می توانید از مقواهای گِرم بالا و حتی کاغذ استفاده کنید.
طرح اولیه
برای شروع کار به یک طرح مناسب نیاز خواهید داشت. این طرح بسته به سلیقه شما متفاوت خواهد بود. بهتر است برای شروع کار طرحی ساده انتخاب کنید؛ چون بر خلاف تصور اولیه افراد، سوخت نگاری بسیار دشوار تر از آن است که تصور می کنید و با انتخاب یک طرح مشکل به زودی از این هنر زده خواهید شد. بهتر است این هنر را گام به گام و با حوصله دنبال کنید.
کاربن
برای انتقال طرح بر روی چوب (چرم،مقوا و کاغذ) راه های مختلی هست. ساده ترین راه استفاده از کاربن است. باید حتماً از کاربن های مشکی یا زرد استفاده کنید. کاربن های زرد بسیار مناسب هستند به این دلیل که اثری که از آن بر روی چوب می ماند مشکلی برای سایه های ایجاد شده توسط هویه ایجاد نمی کند. ولی اثر کاربن های آبی و سیاه بعد از رسیدن حرارت هویه کمی پخش شده و ظاهر کار را خراب می کنند.
کاربن های زرد اثری بسیار کمرنگ روی چوب می گذارند و وقتی طرحی که دارید خطوط زیادی دارد و پیچیده است، پیدا کردن خطوط مشکل می شود. از کاربن های آبی به هیچ عنوان استفاده نکنید و برای طرح های مشکل تر از کاربن مشکی استفاده کنید. سعی کنید کاربن مارک pelican تهیه کنید. قبل از استفاده از آن با دستمال کاغذی کمی جوهر کاربن را بگیرید تا سطح چوب را سیاه نکند و اثری که روی چوب می گذارد تا حد امکان کمرنگ باشد.
شیوه سوخته نگاری
در این هنر دقت از جایگاه بالایی برخوردار می باشد. کوچکترین بی دقتی و حواس پرتی باعث از بین رفتن اثر به طور کامل اثر خواهدشد. تناسب کنتراستهای اعمال شده بر روی چوب نیز از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.
در سوخته نگاری از دو رنگ اصلی قهوه ای و طلایی استفاده می شود و طیف های مختلفی که از این دو رنگ بوجود می آید، تعیین کننده زیبایی اثر خواهد بود. خلق کنتراستهای مختلف از دو رنگی که گفته شد و البته برقراری تناسب بین آنها، تنها هنری است که یک هنرمند سوخته کار پس از انتخاب شایسته طرح باید به منصۀ ظهور بگذارد.
حساسیت بالا باعث می شود که هنرمند تمام تمرکز و توجه خود را در زمان انجام کار، معطوف به آن کرده و کوچک ترین توجهی به اطراف نداشته باشد؛ چون کمترین اختلاف زمانی در انجام سوخت باعث تغییر رنگ چوب و در نتیجه اختلاف در کنتراستها شده و یا اینکه باعث فرو رفتن نوک بسیار داغ هویه در چوب شده و اثر را از بین خواهد برد. نفس نیز در هنگام انجام سوخت حبس می شود تا کنترل بیشتری بر روی چوب و هویه اعمال گردد.ضربه های سریع و سبک قلم، خطوط ظریف و سایه دار ایجاد می کنند. در حالی که ضربه های کند، خطوط تیره تری ایجاد می نمایند. زاویه نوک قلم هم میتواند در ایجاد خطوط پهن، یا نازک تاثیرگذار باشد.سوخته نگاری به صورت مجزا و یا به صورت ترکیبی برای عمق بخشی، سه بعدی سازی و سایه زدن کار استفاده خواهد شد، که در صورت کاربرد مناسب جلوه بی نظیری به کار خواهد بخشید.سوخته نگاری با سه ابزار شعله های تحت کنترل (فندک اتمی)، هویه های مخصوص و شن داغ (برای ایجاد سایه) صورت میگیرد که هر کدام در جایی کاربرد خواهد داشت .سوخته نگاری بوسیله هویه با هویه های برقی مخصوص اینکار انجام خواهد شد.اکنون می توانید با افزودن رنگ، زیبایی و جلوه خاصی به سوخته نگاره خود بدهید. رنگ زدن اختیاری است و ممکن است در برخی از تصاویر بهتر از سایر تصاویر باشد.
امروزه روز و با پیشرفت علم این کار حتی با لیزر نیز انجام پذیر است. این هنر می تواند منبع درآمد خانگی خوبی برای علاقه مندان به این هنر باشد.
مراحل انجام سوخت روی چوب
برای آغاز سوخت نگاری یا سوخته گری ابتدا باید مراحل آغازین کار انجام شود و چوب مورد نظر آماده استفاده گردد. همچنین انجام مراحلی بعد از اتمام کار ضروری است که باعث دوام اثر می گردد که به اختصار به آنها اشاره می شود.
برای آماده کردن سطح چوب، ابتدا باید قطعه چوبی که می خواهید استفاده کنید را انتخاب نمایید. سپس مقداری کاغذ سمباده نرم را برداشته و آن را در جهت بالا و پایین رگه چوب بکشید. بهتر است ابتدا از سنباده های درشت استفاده و به تدریج سنباده های ریزتر به کار گرفته شود. برای این که چوب مورد نظر کاملاً سطحی صاف و صیقلی پیدا کند بعد از استفاده از سنباده بسیار ریز، می توان تکه چرمی طبیعی را روی سطح چوب کشید. چرم، هم مانند سنباده ای بسیار ریز عمل کرده و هم گرده های چوبی که بین منافذ چوب مانده است را برداشته و سطحی کاملاً صیقلی را در اختیار هنرمند قرار می دهد. پس از صاف نمودن سطح چوب، برای این که مطمئن شوید چوب در مدت زمان انجام سوخت، تاب بر نمی دارد، به خصوص اگر ابعاد بزرگی داشته باشد انجام این مرحله ضروری است. برای این امر لازم است محلولی پنجاه پنجاه از سیلر و تینر فوری که به عنوان لایه محافظ عمل می کند را با قلم مو به اطراف و پشت چوب آغشته نمود و تنها قسمت اصلی را دست نخورده باقی گذاشت تا پس از اتمام کار روی آن را لایه محافظ کشید.
حال برای انتقال طرح از روش سنتی یعنی از کاغذ کربن استفاده می شود. هنگام انتقال طرح نباید سخت قلم را فشار داد، زیرا باعث فرو رفتگی در چوب شده و حرکت هویه روی چوب را سخت و نوک هویه را منحرف می کند. بهتر است چوبهای نرم تر نقطه نقطه علامت گذاری شوند تا آسیب کمتری ببیند. اگر از قلم رنگی استفاده شود، الگو را بهتر نشان می دهد و آسان تر می توان آنچه که تاکنون انجام شده است را مشاهده نمود. فراموش نکنید که کاغذ کربن رنگی (یعنی سفید یا زرد) برای کار کردن روی چوب هایی مانند گردو و سایر گونه های تیره مناسب است.
- قبل از شروع سوخت می توان از یک قطعه چوب هم جنس به عنوان تخته تمرینی استفاده نمود. یک قطعه چوب برداشته و شش مربع روی آن رسم کنید. ابتدا از کمترین درجه دستگاه استفاده کرده و به تدریج درجه را مطابق نیاز بالا ببرید، طوری که آخرین مربع تیره ترین مربع باشد.در این روش تمرینی بر خلاف استفاده از مداد، هیچ نیازی به فشار آوردن به نوک هویه نیست. بعد از اتمام سوخت نگاری استفاده از لایه محافظ ضروری است، که بنا به سلیقه هنرمند از اسپری مات (سیلر) یا براق (کیلر) می توان استفاده کرد. در گذشته در روش سنتی، از لاک الکل جهت روکش نهایی استفاده می شده است.
- نوک انگشت باید از حرارت نوک قلم دور باشد، اما در عین حال هر چقدر انگشتان به نوک قلم نزدیکتر باشد، کنترل بیشتری به خصوص بر روی جزئیات ریز خواهید داشت.
- در حین انجام کار و زمانی که نیاز به وقفه و تنظیم چوب است حتماً، از نگهدارنده قلم استفاده نمایید تا از وارد شدن خسارت به میز کار و بدنتان اجتناب کنید.
- همیشه قلم را به سمت خود بکشید و مشت خود را روی چوب برای استحکام کار، زیر دست قرار دهید.
- اگر به شکل عمقی سطوح بزرگی را می سوزانید، ابتدا به شکل سطحی ایجاد خط نموده، سپس به تدریج به سمت سایه های تیره تر پیشروی نمایید تا ارزش های (روشن و تیره) به درستی روی تمام تصویر ظاهر گردد. شما همیشه می توانید طرح را تیره تر بسازید و هرگز نمی توانید دوباره آن را روشن تر نمایید.
- از یک فن خروجی با فیلتر کربن برای خارج کردن دود در طی سوزاندن استفاده کنید، چون برخی از چوبها دودی تولید میکنند که برای ریه مضر است.
- برای جلوگیری از خسارت، ابزار را از رطوبت محفوظ نگه دارید و هرگز آن را برای کاربرد دیگر استفاده نکنید. زیرا برای ولتاژهای خیلی پائین طراحی شده است.
- مطمئن شوید که قلم سبک وزن و نگه داشتن آن آسان است تا مدتی که در دست نگه می دارید مشکل گرفتگی عضلات پیدا نکنید.
- چوب را با بهترین وضعیت احتمالی برای هر ضربه حرکت دهید. گاهی لازم است چوب و نوک هویه همزمان و گاهی فقط چوب یا فقط هویه حرکت داده شود.
- ضربه های سبک و سریع قلم، خطوط ضعیف و سایه دار ایجاد می کنند؛ در حالی که ضربه کند قلم خطوط تیره تر ایجاد می نماید. زاویه نوک قلم نیز می تواند در ایجاد خطوط پهن یا نازک تأثیرگذار باشد.
- سوزنده هایی با کیفیت بهتر به طور کلی حالتی جهت تنظیم دما دارند که به شما امکان تنظیم از 500 تا 900 درجه را می دهد. ابزارهای پیروگرافیک با کیفیت پایین تر، معمولاً یک تنظیم دما تا حدود 600 درجه دارند.
- کربن هدایت کننده خوبی جهت حرارت نیست، بنابر این تمیز نگهداشتن نوک قلم نتایج پایدارتری می دهد. نوک تمیز امکان حرکت گرما به طور پایدارتر و یکنواخت تری به همه قسمت های نوک را فراهم می کند. پس قلم های سوزاندن چوب را تمیز کنید. با استفاده از کاغذ سمباده می توانید کربن اضافی جمع شده در نوک قلم را بردارید.
- هنگامی که از هویه استفاده نمی کنید برای اجتناب از خطر آتش سوزی آن را خاموش کنید.
آشنایی با هنر روبان دوزی
