در مورد بازار سنتی زنجان چه می دانید؟

بازار زنجان طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران است.این بازار در دوران آغا محمد خان قاجار آغاز و در سال ۱۲۱۳ در زمان فتحعلی شاه قاجار خاتمه یافته و مساجد و سراها و گرمابه ها در سال ۱۳۲۴ به آن اضافه شده است. مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است. گستردگی جغرافیایی بازار زنجان و تنوع راسته ها، تعدد سراها و کاروانسراهای درون شهری در راسته های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان های گذشته و شرایط حاکم بوده است. این بازار که طولانی ترین و بزرگترین بازار ایران و جهان است از سوی غرب و شرق گسترده شده و بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است.

چرا بازدید از بازار زنجان پیشنهاد می شود؟

• بازار زنجان یکی از نمادهای اصلی این شهر و جاهای دیدنی زنجان بوده و نبض اقتصادی زنجان را در دست دارد.
• پویایی این بازار و تنوع راسته ها، کاروانسراها و مغازه های این بازار، همه را به حیرت وا می دارد.
• این بازار که طولانی ترین بازار ایران است، محلی ایده آل برای برخورد آرا و افکار اجتماعی بوده و در آن می توان به وضوح با خلقیات مردم شهر آشنا شد.
• فاصله بازار زنجان با مرکز شهر چندان زیاد نیست.

تاریخچه بازار زنجان

در زمان آقا محمد خان قاجار سنگ بنای ساخت طولانی ترین بازار ایران در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار در زنجان بنا نهاده شد و ۸ سال پس از آن، در دوران پادشاهی فتحعلی شاه، ساخت این بازار تاریخی و مهم به پایان رسید البته ناگفته نماند که از دوران صفویه، اکثر معاملات مردم شهر در این قسمت انجام می شد و همین امر، تاثیر بسزایی در ساخته شدن بازار زنجان در سال های بعدی داشت. این بازار شامل دو بخش غرب و شرق است که به نظر می رسد بخش غربی آن قدمت بیشتری دارد. زیرا در سمت غربی بازار زنجان می توان آن حال و هوای سنتی را به خوبی حس کرد.

معماری بازار زنجان

اگر تاریخ شناس خوبی باشید، با اولین قدمی که در بازار زنجان می گذارید، متوجه معماری قاجاری این بازار خواهید شد. هر چند که مغازه های این بازار مسقف سر و شکل دیگری نسبت به مدل اولیه خود گرفته اند، اما باز هم عناصر بسیار زیادی از گذشته این بازار در معماری آن می توان مشاهده کرد. مسجدها، سراها و حمام ها که در سال های بعد به این بازار اضافه شدند، در کنار سایر عناصر آن از جمله تیمچه ها، چهارسوق ها و کاروانسراها، همگی حکایت از یک بازار اصیل ایرانی دارند. در تمامی این عناصر می توان تکنیک های معماری دوران قاجاریه مثل استفاده از آجر و ایجاد طرح های هندسی مختلف، ایجاد تزئیناتی مثل طاق ها و قوس های هلالی شکل، کاشی کاری هایی با طرح های مختلف، ستون هایی با نمای گلدانی و چندین مورد دیگر را به وضوح تماشا کرد. سرای ملک و گرمابه حاج داداش، نمادهای باشکوهی از معماری این بازار محسوب می شوند.

نحوه تشکیل بازار زنجان

اگرچه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان به درستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخین چگونگی قرار گیری اجزای گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل گیری و رشد و توسعه این بازار است.بازار زنجان با توجه به قرارگیری زنجان در مسیر راه های تجارتی شرق- غرب، در امتداد مسیر قزوین- تبریز ایجاد شده و متصل کننده دروازه قزوین به دروازه تبریز است.

از سوی دیگر ارتباط بسیار قوی زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان و همین طور نیاز روستائیان اطراف بویژه در بخش های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده شرق- غرب ، وجود پل میر بها الدین مؤید این مطلب است که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه با زنجان از طریق این پل راهی که از آن به شهر و بالتبع به بازار منتهی می شود بوده است.

بنابراین می توان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد .بررسی نقشه بازار و شهر زنجان نشان می دهد که این نقطه تلاقی ، در محل برخورد کوچه حمام میر بها الدین با راسته بازار است .حمام میر بها الدین، مسجد میرزائی و منازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارند این نظر را تقویت می کنند .به طور قطع نزدیکی این هسته به میدان ورکچی ها در سمت غرب آن که با توجه به چگونگی شکل گیری شهر و نقشی که این گونه میادین در شهر ها و بازار ها داشته اند یکی دیگر از دلایل اثبات این مدعا است.مطالعه موقعیت شهر و حصار آن و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت شرق بوده و بخش شرقی بازار متاخر تر از بخش غربی آن است.حصار شهر زنجان در بخش غربی ، در حوالی خیابان اصغریه بوده و این امر امکان تصور رشد بازار را در خارج شهر منتفی می دارد .

قسمت های مختلف بازار زنجان

این بازار به طور کلی از دو قسمت بازار بالا و پایین تشکیل شده است. در قسمت پایین بازار علاوه بر دادوستد رایج طبیعی، از طریق دو کاروان سرا، تولیدات محلی و محصولات روستاها و قصبه های اطراف زنجان به فروش می رسد که البته امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. سرای ملک و گلشن از جمله سراهای این بازار هستند که در سال ۱۳۴۵ قمری بازسازی و مرمت شده اند. دو مسجد مهم آقا شیخ فیاض و میرزایی نیز در این قسمت بازار قرار دارند. تنوع تولید و عرضه کالا و خدمات جانبی و وابسته در قسمت بالای بازار بیشتر است؛ به همین دلیل، این قسمت مهم ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر به شمار می آید.

راسته های بازار زنجان

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می شود؛ از جمله این راسته ها می توان به زرگرها، کفاش ها، بزازها، سراج ها و چند راسته دیگر اشاره کرد که این تقسیم بندی از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه شده دارای اهمیت است. این نکته نمایان گر افکار بلندِ طراحان و بانیان این بازار است. پنج مسجد چهل ستون، آقا سید فتح الله، مسجد جامع، حجت الاسلام و ملار در این قسمت بازار واقع شده اند. از کاروان سراهای این مجموعه که در قدیم نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا می کردند، می توان سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را نام برد.مجموعه بازار زنجان ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با برخورداری از ۹۴۰ باب مغازه، جایگاه فعالیت ۱۰ نوع شغل است.

میادین بازار زنجان

در حوالی دروازه های شهر، کاروانسراهایی ساخته می شدند که برای اطراق کاروان های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند. در مجاورت این کاروان سراها در داخل یا خارج شهر میدان هایی به وجود می آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند. وجود این میادین باعث می شد تا فروشندگان دوره گرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند، بتوانند در این مکان ها به خریدوفروش بپردازند.

نزدیکی این میدان ها با کاروان سراهای عمده شهر سبب رونق و احیای آن ها می شد. نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروان سراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است.

تیمچه های بازار زنجان

تیمچه های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه ای که دارند از نقاط عطف حرکت های پیاده راسته بازار به شمار می روند؛ به عنوان مثال، تیمچه های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع کننده حرکت های ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی است.

حمام حاج داداش

گرمابه «حاج داداش» در دل بازار تاریخی واقع شده است و یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی و تنها حمام ستون سنگی شهر زنجان به حساب می آید. امروزه صاحبان این بنا با تغییر کاربری گرمابه، فضای مفرح و دلنشینی در قالب سفره خانه سنتی پدید آورده اند که آرامش و ذوق هنر ایرانی را نشان می دهد.

قدمت تقریبی حمام حاج داداش به ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پیش می رسد و توسط معماری احداث شده که حمام به نام او منسوب است. این بنا از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بود و این مرکزیت را تاکنون حفظ کرده است. گرمابه حاج داداش دقیقا مقابل مسجد آیت الله قائمی قرار دارد که یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان است.

گنبد اصلی حمام حاجی داداش روی چهار ستون سنگی قرار گرفته که این ستون ها توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است. زیباترین بخش این حمام سنتی، فضای بینه آن است. در این بخش طاق اصلی روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون های مکعبی شکل و بدنه مارپیچی (از نوع ستون های ترکیبی) قرار دارد. این مکان اکنون به عنوان چایخانه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.

بازار قیصریه

بازار قیصریه یا راسته قیصریه، محل ارائه اجناس ظریف، گران بها و لوکس است. موقعیت قیصریه زنجان که از راسته های اصلی منشعب می شود و آن را به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می کند، باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعال ترین محورهای بازار است.

سرای ملک

سرای ملک در بازار پایین زنجان قرار دارد و مساحت آن به ۸۲,۲۸۱۱ متر مربع می رسد. این سرا که در یک طبقه بنا شده است، یک حیاط، سه دالان ورودی و یک دالان متقاطع را شامل می شود.این بنا از الگوی سراهای رواق دار تبعیت کرده که امروزه رواق های آن مسدود و به حجره ها اضافه شده است. حیاط دارای معماری چهار ایوانه با پلان مربع است که دورتادور آن ۲۰ حجره و چهار راهروی دسترسی بین حجره های شرقی-غربی دارد. به نظر می رسد که ستون های رواق ها به صورت مستطیل با نیم ستونی گرد اجرا شده است. ایوان شمالی این سرا از همه مرتفع تر است.این سرا در جبهه شمالی راسته بازار پایین قرار دارد و در ضلع غربی آن، حمام حاجی داداش و در رو به روی آن سرای گلشن به چشم می خورد. این سرا دارای پنج ورودی است که ورودی اصلی آن در راسته بازار پایین قرار دارد و دو ورودی به کوچه شرقی بنا و دو ورودی دیگر به فضای باز و متروک در سمت غرب بنا (پشت حمام حاجی داداش) باز می شود.

بازار زنجان کجاست؟

• آدرس: استان زنجان، شهر زنجان، انتهای خیابان سعدی، میدان انقلاب

مجموعه بازار قدیمی زنجان با گستردگی جغرافیایی و تنوع راسته ها، یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری زنجان است. وجود مساجد فراوان و همچنین تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته های فرعی که هرکدام به نام و فعالیت خاص اختصاص یافته بودند، گویای پویایی این مجموعه در طول زمان های گذشته و شرایط حاکم بوده است. این بازار که طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران محسوب می شود، از سوی غرب و شرق گسترش یافته و بدین لحاظ بازار پایین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است. مجموعه بازار زنجان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در بافت تاریخی شهر زنجان قرار دارد.

از اینکه ما را در این مطلب همراهی کردید متشکریم . . .

در مورد بازار قدیمی بوشهر چه می دانید؟