جدال تتلو با شاخ‌های اینستاگرامی

به گزارش سایت خبری ساعد نیوز به نقل از رکنا، «امیر حسین تتلو» رکورد اینستاگرام را شکست! بیش از 600 هزار نفر پخش زنده ی (لایو) او را تماشا کردند. حیرت و افسوس، اصلی ترین واکنش شنوندگانِ این خبر بود. حیرتی همراه با ملال و بی اعتنایی و «هرچه باداباد» در مواجهه با تکرار پرسشی بی پاسخ؛ پرسش این است: تتلوها بوده اند و هستند، قبول! اما این همه اقبال و هوادار چرا؟!... آیا آن ها واقعاً قهرمانان این نسل یا عصر هستند؟ این نوشته درباره ی تتلو نیست و او را - با هر رفتار و شخصیتی- یکی از فرزندان ایران می داند که باید با آن ها به گفتگو نشست، بلکه یادداشت حاضر صرفاً می کوشد این پرسش را فهم پذیر کند که چرا و چگونه تتلوها قهرمان یا ضدقهرمان های این دوران تلقی می شوند.

از میان رویکردها و چارچوب های نظری گوناگون، بگمان نگارنده، «پوپولیسم» (populism) یکی از گویاترین چارچوب های تحلیلی را برای تبیین این پرسش فراهم می کند.

پوپولیسم و سلبریتی های قهرمان

پوپولیسم یکی از وِرد-زبان ترین واژه های چنددهه ی اخیر است. برخی آن را یک «جهان نگری» یا «گفتمان» می دانند ولی به نظر می رسد بیش از همه در شمایل یک «ایدئولوژی» ظهور می کند؛ ایدئولوژی یعنی نوعی جهان نگری که با تقسیم جهان و انسان به خیر و شرّ مطلق، با دوگانه سازی ها تقلیل گرا و درآمیختن حقیقت و ناحقیقت، کاذب و صادق، خیر و شرّ را ساده سازی می کند تا به سؤال های پیچیده و سخت اما درست، جواب های آسان اما نادرست بدهد. با این توصیف، پوپولیسم در عمل اغلب یک ایدئولوژی است که جامعه را به دو دسته ی «مردمان صالح» (the pure people) و «نخبگان فاسد» (the corrupt elite) تقسیم می کند؛ یکی قهرمان (protagonist) و دیگری ضدقهرمان (antagonist). پوپولیسم بر یک بنیان اخلاقی بنا می شود که در آن حاکمان و سردمداران سیاسی نفی می شوند و مردم عادی پاک و سزاوار تحسین و تمجید هستند.

گفته می شود این جهان نگری بیش از همه ریشه در آیین «مانی» دارد و مانی گرایانه است. او باور داشت که انسان دارای دو ساحت الهی و اهریمنی است که در پایان تقابل و تنازع این دو ساحت، روح به رهایی می رسد و رستگاری تحقق پیدا خواهد کرد. در واقع پوپولیسم با این هستی شناسی، تقابل مردمان صالح و نخبگان فاسد را مظهری از نبرد رهایی بخش ِ روشنایی و تاریکی می پندارد، شاید به همین دلیل است که «ارنستو لاکلو» (Ernesto Laclau )- نظریه پرداز پُرنفوذ در فلسفه ی سیاسی معاصر -پوپولیسم را یک «نیروی رهایی بخش» (emancipatory force) توصیف می کند.

از دیدگاه پوپولیسم مقصود از نخبگان کسانی هستند که موقعیتی ویژه و برجسته در سیاست، اقتصاد و فرهنگ دارند و با همدستی و تبانی رسمی یا غیررسمی باهم، منافع خاص یک اقلیت را به منافع عمومی ترجیح می دهند. این نخبگان فاسد، به اعتقاد پوپولیسم، با مسلم فرض کردن ِ برتری خود در اخلاق و تفکر آن را دلیل سروری بر مردم عادی می دانند و فرهنگی را مسلط می کنند که به ارزش ها، عقاید و سلایقِ مردم عادی با سوءظن و تحقیر نگاه می کند و آن ها را فرومایه و ناصادق و حتی خطرناک نشان می دهد.

بنابراین نخستین ویژگی سلبریتی های قهرمان، یا رهبران پوپولیسم فرهنگی، این است که قادر باشند در قامت کسی ظاهر شوند که دوگانه ی مردم عادی/ نخبگان را بازنمایی کنند. در چنین شرایطی در برابر فرهنگ برترِ نخبه گرا، ناشی گری و خام دستی (آماتوریسم) از نظر مردم عادی، یا هواداران سلبریتی های قهرمان، یکی از شاخص های اساسی برای در جبهه ی مردم پاک بودن است و توجه توده ی مردم را بیشتر جلب می کند. این نوع رفتار سلبریتی ها در حالت بهنجار، نوعی رفتار فولکلوریک برای قهرمان پوپولیست تلقی می شود که تجسم فرهنگ عامه است و در حالت نابهنجار، در شرایط اجتماعی -سیاسی خاص، وقتی تقابل خصمانه یا رقابت بین قدرت نخبگان و مردم عادی شدت پیدا می کند، بی نزاکتی، بی ادبی و بی احترامی نسبت به سنت ها و باورهای رسمی در فرهنگ مسلط، قهرمان پوپولیست را کنار مردم عادی و پاک می نشاند تنها به این دلیل که این رفتارهای غیراخلاقی، نشانگر شدیدترین تضاد با ارزش های رسمی هستند.

ارزش هایی که از دیدگاه پوپولیستی چیزی جز ریاکاری و نقابی برای ویژه خواری و بهره مندی از منابع نیست؛ سلبریتی پوپولیست در واقع با هنجارستیزی، با اعلام جنگ آگاهانه یا ناآگاهانه، در چشم هواداران اش شمایل رهبری شجاع و بی پروا پیدا می کند. جالب آن که هرقدر سلبریتی های پوپولیست در جایگاه قهرمان مردم عادی می نشینند از آن سو سلبریتی های نخبه گرا از آن جا که فاقد افکار، رفتار و سبک زندگی فولکوریک هستند از نظر نمادین در جبهه ی نخبگان فاسد قرار می گیرند حتی اگر همدست آن ها نباشند! در نتیجه، ایدئولوژی پوپولیسم در کنار قهرمان سازی از سلبریتی های فولکور، یک جنبه ی سلبریتی ستیزی را نیز همزمان رواج می دهد.

اما رسانه های مجازی و جمعی در این مبارزه ی رهایی بخش موهبتی بزرگ اند چرا که یکی از ویژگی های اصلی سلبریتی پوپولیست، یا قهرمان مردم عادی و پاک، رابطه ی مستقیم و بی واسطه ی او با پیروان و هواداران است که از سلطه ی رسانه های رسمی در امان باشد و از صافی معیارهای رسمی نگذشته باشد؛ درغیراین صورت، بازتاب صدای مردم حقیقی نیست.

پوپولیسم علاوه بر مردم و نخبگان یک مولفه ی کلیدی دیگر هم دارد و آن مفهوم اراده ی عمومی است. این مفهوم که برگرفته از کار فیلسوف معروف ژان ژاک روسو است بین اراده ی عمومِ مردم (the will of all) با اراده ی عمومی (general will) تمایز قائل می شود. روسو معتقد بود که اراده عموم به معنای مجموع ساده ی منافع افراد در یک مختصات زمانی است درحالی که اراده ی عمومی به نیروی همبسته سازِ جامعه برای دستیابی به منافع مشترک اشاره دارد.

در حقیقت، پوپولیسم با تمایز اخلاقی بین نخبگان فاسد و مردمان صالح، وجود یک اراده ی عمومی را مفروض می گیرد و تقویت می کند. این دیدگاه روسویی که حکومت ها را نماینده ی اشراف (نوعی از نخبگان) می داند و مردم را موجوداتی منفعل نشان می دهد در تقابل با آرمان شهری قرار می گیرد که پوپولیست ها وعده اش را می دهند؛ آرمان شهری که در آن، مردم هم در وضع قوانین دخالت دارند و هم در اجرای آن، بنابراین مظهر تام و تمام اراده ی عمومی است. از این دیدگاه سلبریتی های پوپولیست در جایگاه قهرمانانی می ایستند که، بویژه عملاً در جهان مجازی، تحقق اراده ی عمومی با رهبری آن ها ممکن بنظر می رسد پس اقبال عمومی به این قهرمانان واکنشی طبیعی است. اقبال توده ای و انبوه به سلبریتی های پوپولیست گاهی به شکل متفاوتی ابراز می شود و مظهر سلبیِ اراده ی عمومی است.

هواداران انبوه این قهرمانان، گاهی - حتی ناخودآگاه- با انجام کنش های جمعی ِ ضد فرهنگ رسمی و مسلط، و در نفی و پسندِ نخبگان، استقالال وجودی خود را فریاد می زنند. بعبارتی، وقتی مردم عادی احساس می کنند از سوی نخبگان در فرهنگ رسمی بخوبی نمایندگی نمی شوند علیه سردمداران فرهنگی شورش می کنند و پرچم این عصیان را به دستان با کفایت سلبریتی های پوپولیست می دهند. قهرمانانی که نقش ضد-قهرمان های محبوب را بازی می کنند.

سلبریتی های پوپولیست همیشه از میان مردم عادی و پاک ظهور نمی کنند بلکه گاهی خود بخشی از جامعه ی نخبگان هستند ولی با نقد بنیادی نخبگان فاسد و دمیدن در دوگانه ی مردم و نخبگان، خود را بُریده از، یا بیگانه با، آنان نشان می دهند.