معرفی فیلم دونده

شاید کمتر فیلمی به اندازه «دونده» امیر نادری، برای نسل من خاطره ساز باشد؛ چه در سینمای تجربی و چه در سینمای مخاطبِ عام پسند. یادم است وقتی که اکران شد، رفیقم که بعدها بدل به یکی از شاعران پیشنهاددهنده دهه ۷۰ شد، گفت: «فیلمی نیست که بشود تخمه شکست و نگاهش کرد!» اشاره مستقیمش به لن ترانی کیمیایی به دکتر کاووسی بود که گفته بود پول تخمه هایی که سرِ «قیصر» شکستند، از فروش فیلم های تو بالاتر بود! من البته از اول اولش هم سرِ دیدن فیلم تخمه نمی شکستم، حتی سرِ دیدن فیلم های کاراته ای هنگ کنگی! تلویزیونِ رضا قطبی بدعادتم کرده بود که برای سینما حرمت قائل باشم! تقریبا همه فیلم های موج نوی سینمای ایران را از همین تلویزیون دیده بودم. فیلم های فورد و هیچکاک و زینه مان را هم. برایم سینما چیزی بود در همان محدوده ای که ادبیات بود. امیر نادری را با «تنگنا» و «تنگسیر» و «سازدهنی» می شناختم، اما «دونده» شبیه هیچ کدامشان نبود. یک چیز تازه بود، حتی نوع تدوینش که خیلی ها می گفتند یعنی چی؟ این چه جور روایت کردن است؟! تدوینش کار بیضایی بود. خداوکیلی اگر این تدوین نبود، فیلم معلوم نبود چه ریتمی پیدا می کرد.بله می گفتم! عرض می کردم! اما آن موقع مجله فیلم هم برای ما بُتی بود برای خودش؛ ما می خواستیم سینما را با همین مجله و «سینمای نوین» که گه گاهی درمی آمد، یاد بگیریم و من شرط بسته بودم مجله فیلم که منتشر شود، همه «دونده» را حلوا حلوا می کنند! حاضرم قسم بخورم که خودِ نادری هم همین شرط را بسته بود، چون خیلی اهل شرط بستن بود! خب من ساندویچ سوسیس آلمانی باختم؛ نادری چه باخت، نمی دانم! اما بعدش چنان دلخور شد که گذاشت و رفت. رسما رفت! رفت جایی که نه این طبیعت را داشت، نه این زبان را، نه این معماری مکان را. درست و غلطش را نمی دانم، اما دیگر فیلمی مثل «دونده» نساخت. حالا خسرو دهقان هر چه دلش می خواهد بگوید! سال ۷۹ توی روزنامه ایران به من گفت[نمی دانم یادش هست یا نه] حالا در مورد «دونده» چه فکر می کنی؟ گفتم هنوز هم فکر می کنم فیلم خیلی خوبی ا ست! گفت پس سرِ خریت خودت هستی! گفتم سرِ آدمیت خودم هستم!بیایید کمی منصف باشیم! کارگردان «دونده»، همان کارگردان «تنگنا» نبود. «تنگنا» یک فیلم ناشیانه به یادماندنی بود! اگر نادری می خواست همان جور یلخی و غریزی فیلم بسازد، الان استخوان هایش هم لابه لای مجلات سینمایی وطنی پوسیده بود؛ البته باز هم می گویم که «تنگنا» به یادماندنی بود و هست، چون روایت واقعی یک نسل بود و قابل تعمیم به وضعیت های مختلف. فکر می کنید چند نفر از آن نسل و نسل من، وقتی توی جنگ، توی کمین گیر کرده بودند و سینه خیز خودشان را به هر سمتی می کشاندند تا جان به در ببرند، یاد سعید راد می افتادند در آخرِ «تنگنا» که چاقو خورده، خودش را به سمت خیابان می کشاند؟نسلی که با «تنگنا» خاطره داشت، با دیدن «دونده» احساس کرد نادری دارد به خودش و آن ها و خاطرات مشترکشان خیانت می کند و یقه نادری را گرفت، خیلی رفیقانه هم گرفت، اما عادت آن نسل این بود که رفیقانه شان، با شکستن بطری روی میز شروع می شد! این بار «کافه فیلم» بزن بزن داشت! جای بچه مثبت هایی مثل من هم نبود! ما باید می رفتیم شیرِ خشکمان را می خوردیم! ما را چه به دعوای بزرگ ترها! اما آقای دهقان، «دونده» فیلم خوبی بود!«امیرو نوجوان تنهایی است که رویایش سفر به آن سوی خلیج فارس است. او بطری های خالی، قوطی و چیزهایی از این دست را از میان زباله ها جمع می کند و می فروشد و با واکس زدن کفش خارجیان مقیم آبادان، زندگی می گذراند. امیرو کم کم به کلاس درس شبانه می رود و الفبا را یاد می گیرد…» خلاصه فیلم در همین حدودها بود؛ کمتر بود و بیشتر نبود! فیلمنامه نویس که بهروز غریب پور بود، دادش به آسمان هفتم رسیده بود که من این طوری ننوشته بودم! حق هم داشت. این طوری ننوشته بود، چون روایت و قصه و همه چیزهایی که سرراست گفته بود، یک کبریت زیرش بود و بقیه اش داشت دود می شد عینِ فرفره رو به هوا! کل چیزی که از نادریِ «تنگنا» مانده بود، درگیری امیرو بود با آن آمریکایی مست در اسکله. منتقدان مجله فیلم می گفتند و نمی گفتند که این همه رنگ و عکاسی و چینش صحنه و کادربندی کیلویی چند، وقتی که قصه درنیامده؟! خداوکیلی هم نادری هیچ وقت قصه گوی خوبی نبود اگر می خواست فیلمنامه بنویسد؛ حتی مثل کیمیایی دیالوگ نویس خوبی هم نبود. برایش سینما، همین بود. همینی که در «دونده» اوجش را ساخت. می توانست از بازیگرانش، بازی های محشری بگیرد که گرفت. از مجید نیرومند این فیلم هم گرفت. بعدش از بازیگران و نابازیگران بیرون از مرزهای ایران هم گرفت. نادری همیشه یک چیزهایی را داشت و یک چیزهایی را نداشت. متاسفانه قصه گوی خوبی نبود و نیست، یعنی حتی در حد موج نویی های سینمای فرانسه هم، روایت را رعایت نمی کرد قبلش که حتی برنامه مشخصی برای سرِ صحنه رفتن هم نداشت! اگر بهروز وثوقی توی «تنگسیر»، سدِ راهش نشده بود[چون داشت پول سرمایه گذار و وقت اکیپ سازنده را واقعا به باد می داد] معلوم نبود چه بلایی سرِ آن فیلم می آمد! با این همه، آقای دهقان، «دونده» فیلم خوبی بود!«دونده»، بخش اعظمش دویدن مجید نیرومند بود. هی می دوید. هی می دوید. کلِ فیلم شده بود دویدن. دویدن شده بود شخصیت اصلی فیلم و منتقدان مجله فیلم این را سینما نمی دانستند، ادا می دانستند. مصاحبه نادری هم این قصه را وصل کرده بود به زمین و زمان! خب الان در سال ۲۰۱۹ می دانیم که به این می گویند «شکل روایی». اسم فیلم، «دونده» بود و هویت فیلم هم دویدن بود. هویت بصری فیلم دویدن بود. این را منتقدان مجله فیلمِ آن موقع نمی دیدند. نادری چنان حسرت به دل ماند که در بقیه فیلم هایش، از آن موقع تا الان، همه دارند می دوند! خودش هم گفته که دائم می خواسته ثابت کند که آن کار درست بوده! بارِ اولش درست بوده، اما بارهای بعدش نه! البته آقای دهقان، «دونده» فیلم خوبی بود!«توقیف فیلم «آب، باد، خاک» و دو فیلم مستند «جستجو ۱» و «جستجو ۲» در تصمیم نادری به مهاجرت از ایران، بی تاثیر نبوده، اما او دلیل اصلی مهاجرتش را هدف همیشگی اش در ساخت فیلم، در خارج از ایران عنوان کرده است. امیر نادری از ایران مهاجرت کرد و در ایالات متحده، ژاپن و ایتالیا فیلم ساخت. او بعد از مهاجرت خودخواسته اش فیلم هایی چون «منهتن از روی شماره» (۱۹۹۳)، «ماراتن» (۲۰۰۲) و… را ساخت. او در مسیر زندگی و فیلم سازی اش وفادار به خود، جست وجوگر و یک دوست دار واقعی سینما باقی مانده است. او هرگز به فیلم سازی تجاری روی نیاورد، اما فیلم های او در مهم ترین جشنواره های سینمایی جهان دیده شدند، جایزه گرفتند و به یکی از ارجاع های سینمایی سینمادوستان دنیا تبدیل شدند. نادری اکنون سینمای ژاپن را در ژاپن تدریس می کند.

مجید نیرومند، موسی ترکی زاده، علیرضا غلام زاده، علی پاسدارزاده، شیرزاد بشکال، محمد نوازی، عابد استوار، مهرداد کبیری، حیدر نظری، بهروز مقصودلو، فرشید فرشی زاده، فرد هایلندر، عباس ناظری، محسن شاه محمدی، محمدعلی امینی، رضا رمضانی، فقیه پور، اردشیری

سایر عوامل فیلم دونده

کارگردان: امیر نادری، دستیار کارگردان: محمد حسن زاده، نویسنده: امیر نادری،بهروز غریب پور، تهیه کننده: رضا رمضانی، مدیر تولید: فتح اله دليلي،مدیر فیلمبرداری: فيروز ملك زاده، دستیار فیلمبردار: بيژن عرفانيان، علي باقري، عكس: ماني پتگر، تدوین: بهرام بيضايي، طراح صحنه:محمد حسن زاده، امير نادري