ابریشم چیست؟
ابریشم ماده ای از جنس فیبروین و سریسین است که کرم ابریشم آن را به صورت رشته باریک ، ظریف و شفافی به دور خود می تند و پیله می سازد. کرم ابریشم نوزاد حشره ای به نام بومبیکس موری است که از برگ درخت توت تغذیه می کند. نوع دیگری از کرم ابریشم در چین و هند از برگ درخت بلوط تغذیه می کند که پارچه معروف به شانتوگ نیز از آن حاصل می شود.
ابریشم چگونه تولید می شود؟
در حقیقت ابریشم لیفی است پروتئینی که به فرم رشته از دهان حشره کرم ابریشم ریسیده می شود ، این حشره لیف ابریشم را به دور خود تنیده و پیله ابریشم را درست کرده و در داخل آن بسر می برد. برای اینکه به الیاف ابریشم آسیبی نرسد، کرم ابریشم را بوسیله گرما و یا بخار آب خفه می کنند تا موقع خروج به پیله ها صدمه ای وارد نشود. بعد از خفه کردن کرم، پیله ها را باز می کنند و الیاف ابریشم پیوسته ای بدست می آورند که ممکن است هر یک به صدها متر برسد.
چگونگی تولید نخ ابریشم؟
نخ ابریشم با استفاده از الیاف ابریشم تهیه می شود. برای این منظور می بایست پیله ها که فقط به صورت یک کلاف ابریشم است، با دستگاه ریسندگی باز شود. برای این منظور ابریشم پیله ها در حالیکه در آب گرم قرار دارند، به وسیله ماشین ریسندگی ریسیده و باز می شوند. الیاف ابریشم را توسط ماشین های ابریشم کشی به هم می ریسند و نخ ابریشمی به دست می آورند. نخ ابریشمی بصورت کلاف بدست می آورند که برای تهیه یک کیلو ابریشم خام 4500 پیله لازم است و هر پیله در حدود 1000 متر نخ ابریشم می دهد. به پرورش کرم ابریشم نوغانداری گفته می شود و در گذشته نوغانداری و ابریشم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی پایه و پر اهمیت ایران رواج داشته است.
پارچه ابریشمی سبک وزن ، در زمستان گرم و در تابستان خنک است. پارچه ای محکم و با ظاهری ظریف و لطیف و مقاوم در برابر چروک و دارای درخشندگی خاصی است. این پارچه ها از پارچه های تجملی به شمار می روند.
تاریخچه ابریشم بافی
بنا به شواهد تاریخی، کشف کرم ابریشم و پرورش آن برای نخستین بار در چین باستان اتفاق افتاد. اما به هرحال پس از حدود سه هزار سال پنهان کاری، دیگر جوامع از شیوه پرورش و تهیه ابریشم اطلاع یافتند.پرورش کرم ابریشم بتدریج در جوامع مختلف خصوصاً ژاپن و ایران گسترش یافت و یافته های حفاری مارلیک, و چراغعلی تپه گویای رشد صنعت ابریشم بافی مردم روستانشین ایران در دوره ماقبل تاریخ می باشد.
در محدوده فعلی استان گلستان ( که در گذشته به نام گرگان بوده ) ابریشم بافی و تولید ابریشم, دارای سابقه ای دیرینه می باشد. با توجه به منابع تاریخی، در دوره حمله مغولان و عهد صفویه، گرگان یکی از مناطق مهم تولید ابریشم ایران بوده است. لازم بذکر است که پارچه های بافته شده در منطقه گرگان و دشت به سبک پارچه های ابریشمی چینی می باشد.
- ابریشم چینی
پارچه ابریشمی با بافت ساده ، شفاف و سبک وزن است که در چین و ژاپن بافته می شود نخ های تاروپود آن یکنواخت و منظم و بسیار نرم هستند که رنگ می شوند و یا این که طرح را بر روی آن ها چاپ می کنند.
اولین بار این پارچه در 1200 سال قبل از میلاد مسیح در چین با نخ ابریشم کرم بومبیکس بافته شد. امروزه این پارچه به طور کامل با الیاف مصنوعی بافته می شود.
- ابریشم خام
ابریشمی است که از روی پیله باز شده و هنوز صمغ یا سیرین آن کاملا گرفته نشده است. ممکن است که ابریشم از یک یا دو فیلامنت تشکیل شده باشد. برای تهیه آن پروانه را در داخل پیله می کنند و بدین ترتیب پروانه برای خارج شدن پیله را پاره نکرده و نخ یکسره خواهد بود. گاهی به نادرست به ابریشم خام ، ابریشم وحشی می گویند.
- ابریشم وحشی
به ابریشم طبیعی غیر پرورشی ابریشم وحشی گفته می شود. این نوع ابریشم در مقایسه با ابریشمی که از کرم پرورش یافته گرفته می شود یکنواختی کمتری داشته و خشن و زبر است. چین از بزرگترین تولید کنندگان نوعی ابریشم وحشی در جهان است.
معرفی مواد و لوازم ابریشم بافی
- دار ابریشم بافی:
دار ابریشم بافی باید سالم و عاری از هرگونه شکستگی باشد و در ضمن دار ابریشم بافی دارای تکیه گاه مناسب از جنس نرم و پوشش پلاستیکی باشد و پهنای آن از ۳۵س کمتر نباشد.
- کارگاه ابریشم بافی باید دارای نور کافی باشد:
برای ابریشم بافی حداقل پنجره ای به ابعاد یک پنجم کف کار گاه نصب شود. همچنین محل نصب لامپ ها طوری باشد که برای بافنده ابریشم ایجاد خیرگی و سایه نکند.
- مواد اولیه ابریشم بافی
- نخ چله: نخ چله یکی از مواد مهم در ابریشم بافی می باشد. در زبان محلی به آن تانه، گوله نخ یا نخ گرد می گویند و جنس آن از ابریشم بوده و تاب این نخ ۴ یا ۵ لاست. ابریشم بافان استان نخ چله را از پیله های ابریشم که خود پرورش می دهند تهیه می کنند.
- ابریشم جفت بافت: که در زبان محلی به آن بافه می گویند و به عنوان پود از آن استفاده میکنند.
- نخهای طلایی و نقره ای رنگ: که جهت تزئین به عنوان پود از آن استفاده می کنند.
- رنگ: شامل رنگ طبیعی (روناس، پوست گردو وپوست انارو…) و رنگ شیمیایی (آبی، مشکی، قرمز، سبز )بوده و برای رنگرزی نخ ها از آن استفاده می شود.
- دستگاه ابریشم بافی
از چند قسمت تشکیل شده است و در دو نوع زمینی یا چاله ای و سطحی یا بدون چاله نصب می شود. اجزای آن شامل موارد زیر است:
- نورد : کارکرد آن در کارگاه محکم کردن نخ ابریشم و تابیدن پارچه بافنده به دور آن و ردیف کردن نخ ها جهت بافندگی است.
- نورد گردان : چوبی که بوسیله آن نورد را می گردانند.
- پایه : دستگاه بافندگی دارای شش پایه چوبی می باشد. دو پایه در جلو و پشت، دو پایه برای نگه داشتن نورد و دو پایه برای متصل کردن پدال به زمین است.
- شانه : وظیفه شانه این است که پس از عبور پود از تارها آنها را محکم به هم بکوبد.
- قرقره : ابزاری است که به صورت جفت در بالای گورد قرار می گیرد. وظیفه آنها تنظیم کار گورد است. طول آنها 22 سانتیمتر و عرض آنها 6.5 سانتیمتر بوده و تماما از چوب ساخته شده اند.
- پدال : از چوب ساخته شده است و با شکلی شبیه پدال و وسایل نقلیه در پائین دستگاه بافندگی قرار دارد. وظیفه آنها کشیدن گوردها به پائین بوده و عموما طول آنها 27 سانتیمتر و عرض آنها 9 سانتیمتر است.
- ابزارهای ابریشم بافی
- ماکو: یکی از ابزارهای ابریشم بافی ماکو می باشد، وسایل چوبی که ماسوره در داخل آن قرار گرفته و پود را از بین تار ها عبور می دهد. اندازه بیرونی آن ۲۸در ۵ س و قسمت داخلی آن ۵/۱۳ در ۱۴ س است.
- ماسوره کوچک: ماسوره کوچک که از لوازم ابریشم بافی می باشد ساخته شده از نی است و نخ های بافندگی (پود) به دور آن پیچیده شده و برای بافندگی در داخل ماکو قرار می گیرد. طول آن ۷ س و قطر آن ۵/۱س است.
- ماسوره بزرگ: طول آن ۱۰س و قطر آن ۲س است و نخ چله بدور ماسوره بزرگ پیچیده می شود.
- گورد: یکی ابزارهای ابریشم بافی است که از ترکیب سه نی و نخ های پنبه ای ساخته شده است. طول آن ۵۷و عرض آن ۱۸س بوده و از قسمت بالا به قرقره و از پائین به پدال دستگاه ابریشم بافی متصل میباشد وظیفه گورد بالا و پائین بردن تارهای بافندگی جهت عبور دادن پود می باشد. برای آنکه نخ ها را داخل ماسوره بپیچند نیز از دستگاهی استفاده می کنند که به آن چرخ گویند.
مراحل کار ابریشم بافی
- برای چله کشی در بافت پارچه های ابریشمی از روش چله دوانی استفاده می شود به این طریق که به تعداد مورد نیاز پایه های چوبی در زمین نصب می کنند فاصله بین هر دو میله 20 سانتیمتر در 1.5 متر است نخ های ابریشمی رنگین را با هم کشیده و به ترتیب از میله اول پیچیدن را آغاز می کنند.
- این عمل را آنقدر ادامه می دهند تا تعداد تارهای آن ها به 80 تار برسد در ابریشم بافی هر 80 تار یک چله به حساب می آید و برای بافت از 10 چله استفاده می کنند در پایان کار تارها را به صورت یک کلاف بزرگ جمع آوری کرده و به روی دستگاه ابریشم بافی سوار می نمایند.
- سپس تارهای ابریشم گلوله شده را بین نخ های پنبه ای که به دورنی متصل است عبور می دهند.
- پس از آماده شدن دار، بافنده بافت را با فشار پدال شروع نموده وموجبات بازشدن تارها از هم، و عبور پود از آن فضا را فراهم می سازد.
- آنگاه شانه را محکم برروی پودها می کوبد.
- به همین ترتیب با تکرار این مرحله طرح خاصی که از قبل طراحی شده بافته می شود. لازم بذکر است در بافته های ترکمنی و رامیان اختلافاتی در زمینه طرح و رنگ وجود داشته است. بعنوان مثال در بافته های ترکمنی بیشتر از طرح راه راه عمودی و حاشیه دار استفاده می نمایند اما در مناطق رامیان و مینودشت اغلب از چهارخانه و حاشیه دار بهره می گیرند.
کاربرد ابریشم بافی
- پارچه بافی
ابریشم هم در بافت پارچه های لطیف و خنک مناسب فصل گرما و هم در لایه آستر خزهای زمستانی به عنوان عایق حرارتی گرم مورد استفاده قرار داشته است. از موارد دیگر مصرف ابریشم بافی می توان به لبه یقه، سرآستین و پیش سینه لباس های محلی فاخر اشاره کرد.
- شعر بافی
به موی انسان یا حیوان شَعر گفته می شود، و در اصطلاح بافندگی، شَعر نوعی پارچه است که با مو یا ابریشم و با دستگاه بافندگی چهاروردی بافته می شود. شعربافی از جمله هنرها و صنایعی است که حدود ۱۵۰سال پیش، به وسیله دستگاهی انجام میشد.
در حقیقت شعر بافی بعد از قالی بافی رایج ترین حرفه در کاشان بوده است و هنوز کارگاه هایی در محلات قدیم باقی مانده که پیرمردها در آنها پشت دستگاه های شعر بافی تارها را می بافند و هر چند بار که شکل کار دستگاه را توضیح میدهند کمتر میفهمی؛ دستگاهی به ظرافت یک دستگاه پیانو و پیچیدگی دستگاه چاپ. به هر دستگاه شعر بافی یا مخمل بافی کارخانه می گفتند.
- مخمل بافی
مخمل پارچه ای است كه از نخ ابریشم یا پنبه تهیه می شود كه یك روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای كوتاه، متراكم، لطیف، نزدیك به هم و به یك سو خوابیده است. به عبارت ساده تر مخمل نوعی جامه پرزدار است. هنرمندان برای تولید این پارچه از ابریشم طبیعی استفاده كرده و نقش های اصیل و سنتی به وجود می آورند.
- فرش بافی
فرش های ابریشمی، نه تنها به دلیل بافت ریز و ویژگی های درخشان و صیقلی کرک، بلکه به دلیل کیفیت رنگشان، مجلل هستند. جلوه های خوشرنگی که ابریشم دارد به هیچ وجه با بهترین پشم قابل قیاس نیست. ابریشم یک الیاف جادویی است که به طور باور نکردنی نازک و فوق العاده قوی است. امروزه بافت فرش و قالی ابریشمی بسیار رونق دارد و قالی ابریشمی ایران به کشورهای مختلف جهان صادر می شود.
مناطق توليد ابریشم بافی:
امروزه در نقاط مختلف اين استان بويژه در راميان و مينودشت و بخشي از مناطق تركمن نشين همچون روستاهای نزديی كلاله، بافت پارچه و ساير محصولات ابريشمی صورت مي پذيرد. بايندر، پيش كمر، قازان قيه، شارلق، دالي بوقاج و در ناحيه جرگلان و اكثريت روستاهاي آن از باقلق تا حصارچه ابریشم بافی رواج دارد.
تراش روی شیشه جذابترین هنر روی ظروف تزئینی
