دهم آذرماه مصادف است با سالروز ثبت ربع رشیدی در فهرست آثار ملی کشور و نوشتار حاضر به همین مناسبت تنظیم شده است. تهاجم مغول به سرزمین ایران در قرن هفتم هجری با آنکه ویرانی بسیاری به بار آورده، و نظام سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی ایران را با چالشی جدی روبرو ساخت، لیکن این طوفان سهمگین رفته رفته آرام گرفت و مغول تحت تاثیر فرهنگ و تمدن این سرزمین رویه و خط مشی خود را تغییر داد. البته در شکل گیری این پدیده راهیابی عنصر میهن دوست و کاردیده ایرانی به سیستم حکومتی مغولان نقش غیرقابل انکاری داشت. بزرگانی همچون خواجه نصیرالدین توسی، عطاملک و شمس الدین جوینی، خواجه رشیدالدین فضل ا... همدانی و... از جمله عناصر تاثیر گذار در این عرصه به شمار می آیند.
از دوران فرمانروایی هلاکوخان و با شکل گیری حکومت ایلخانان در ایران، مغولان تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ایرانی به آباد سازی قلمرو تحت سیطره خود پرداختند. این موضوع بنابر دلایلی که در پی خواهد آمد در تبریز عهد ایلخانان پررنگ تر جلوه می کند.
تبریز که از خطر ویرانی بدست لشگریان مغول در امان مانده بود با آغاز دوره حکمرانی آباقاخان به پایتختی ایلخانان مغول در ایران انتخاب شد، پس از اقداماتی که ارغون در ایجاد مجموعه ارغونیه در تبریز صورت داد، در سال 694 هجری نوبت به فرمانروایی غازان خان رسید. غازان در ابتدای کار اسلام آورده نام محمود بر خود نهاد، در دوره حکومت وی اصلاحات متعددی در امور مختلف کشوری و اقدامات زیادی در جهت عمران و آبادانی صورت گرفت و در این میان شهر تبریز به لحاظ جایگاه ممتازی که در قلمرو ایلخانی داشت، بیش از سایر مناطق کشور از این برنامه های عمرانی بهره برد. ایجاد مجموعه عظیم غازانیه یا شنب غازان، احداث باروی معروف غازانی برگرد شهر تبریز و شکل گیری شهرک ربع رشیدی به همت وزیر دانشمند غازان (خواجه رشید الدین فضل ا... همدانی) از جمله این اقدامات است.
در این میان نقش و جایگاه ربع رشیدی بعنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشی جهان اسلام در دوره مذکور حائز اهمیت بسیار است. این مرکز زمانی شکو فا می شود که ایران پس از حمله ویرانگر مغول در پی احیای فرهنگ و تمدن خود بر آمده، لیکن اروپا رخوت و رکود قرون وسطایی را سپری می کند. از سوی دیگر این مجموعه به لحاظ ارتباطات و مبادلات گسترده علمی و اقتصادی با ممالکی همچون: چین، هند، مصر، شام و ... در مقیاس بین المللی مطرح بوده، چرا که برخی مایحتاج این مجموعه نظیر بعضی از داروهای گیاهی از سرزمین های دیگر تامین می شد، بعلاوه گروه کثیری از طالبان علم و گروهی از اساتید علوم و هنرهای گوناگون از ملل مختلف در این مرکز مشغول فعالیتهای علمی و هنری بودند .
اما مهمترین و بهترین منبع اطلاعاتی ما از ربع رشیدی عبارت است از وقفنامه ربع رشیدی که شامل فهرست موقوفاتی است که بانی دور اندیش این مجموعه برای تامین نیازهای اقتصادی آن اختصاص داده بود و حتی نحوه مصرف عایدات آنها نیز دراین وقفنامه ذکر شده است. از سوی دیگر به دلیل پراکندگی این موقوفات در نقاط مختلف ایران اطلاعات با ارزشی از نواحی مختلف کشور در آن موجود است.
نسخه اصلی وقفنامه ربع رشیدی 382 صفحه دارد، جنس کاغذ آن از نوع کاغذ خانبالغ بوده و اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود. وقفنامه ربع رشيدي به همراه شاهنامه بايسنغري بعنوان اولین آثار از ایران در خرداد 1386 در برنامه حافظه جهاني یونسکو به ثبت رسيده اند.
دکتر عبدالرزاق حسامی فر : نقش تمدن اسلامی در شکل گیری میراث پژوهشی دانشگاهی
