شرف الزمان حکیم ابومنصور قطران عضدی تبریزی، شاعر ایرانی سده پنجم هجری، هم دوران با شدادیان و روادیان است. در روستای شادباد مشایخ، تبریز به دنیا آمد. قطران از طبقهٔ دهقان بود.با آن که زبان مادری قطران زبان آذری یا پهلوی رایج در آذربایجان بود، به پارسی دری نیکو شعر می سرود. ناصرخسرو قبادیانی در سفرش با او دیدار کرده است. ناصرخسرو می گوید: «در تبریز، قطران نام شاعری را دیدم. شعری نیک می گفت، اما زبان فارسی نیکو نمی دانست. پیش من آمد دیوان منجیک و دیوان دقیقی بیاورد و پیش من بخواند و هر معنی که مشکل بود از من پرسید، با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود بر من خواند». علت عدم عادت قطران به زبان پارسی آن بود که خود به زبان آذری (پهلوی) خو گرفته و پاره ای لغات و اصطلاحات اهل مشرق را که از زبان محلی آنان بوده است، نمی شناخته است.
آثار و تالیفات قطران تبریزی
آثار قطران عبارتند از دیوان اشعار وی که شامل قصاید، ترجیعات، رباعیات و غزلیات است و بیش از هشت هزار بیت هستند. دیوان قطران غیر از ارزش شعری و ادبی، از ارزش تاریخی نیز برخوردار است زیرا تنها منبعی به شمار می رود که نام بسیاری از شاهان، وزیران و سرداران گمنام منطقه را در خود جای می دهد. سید حسن تقی زاده در این زمینه می نویسد: «دیوان قطران پر است از اشاره های تاریخی از یک طرف و لغات فارسی قدیم و فصیح از طرف دیگر که فواید آن از وصف خارج است به حقیقت اگر قطران و قصائد غرای او نبود از ابونصر مملان چه خبری در صحیفه تاریخ (جز اندک) به ما رسیده بود و در واقع همانطور که اتابک ابوبکر بن سعد شیرازی را شعر سعدی جاودانی کرد. مملان و فضلون و بعضی امرای دیگر آذربایجان …. نیز زنده قطران اند» بعضی از معروف ترین سلاطین معاصر قطران که از طرف این شاعر مورد مدح و ستایش قرار گرفته اند عبارتند از: امیرابوالحسن علی معروف به لشکری که از سال ۴۳۵ تا ۴۴۰ قمری فرمانروای گنجه بود، امیر سیف الدوله و شرف المله ابومنصور وهسودان بن محمد روادی معروفترین پادشاه روادیان است(قطران در بازگشت از گنجه به خدمت او پیوست)، ابونصر محمد پسر ابی ابومنصور وهسودان معروف به «مملان»، فضلون بن ابی السوار و ابودلف شاه نخجوان که از نژاد عرب و از خاندان شیبانی بوده است. این شاعر نامدار علاوه بر دیوان و مدح پادشاهان اثر مهم و ارزنده دیگری به نام لغتنامه یا «تفاسیر فی لغه الفرس» دارد. او که فعالیت ادبی را از جوانی آغاز کرد، در اوج شکوفایی، همت و استعداد خود را در مسیر ترتیب لغت نهاد. نخستین بار نام اصلی کتاب قطران در کتاب حاجی خلیفه آمده است. بنابر اطلاعاتی که او می دهد، نام کتاب قطران «تفاسیر فی اللغة الفرس» است. در تحقیقات دوره های بعدی، لغت قطران یا همان «تفاسیر فی اللغة الفرس» کوتاه شده و «تفاسیر» نامیده شد. امروز از لغت نامه قطران، اثری موجود نیست، در حالیکه از جمله قدیم ترین لغت نامه هایی به شمار می رود که تاکنون به نگارش درآمده است. تا جایی که شاید بتوان گفت اسدی طوسی، در نوشتن «لغت فرس» نیم نگاهی نیز به لغت نامه قطران تبریزی، داشته است. او مدتی هم در بلخ می زیسته و منظومه قوسنامه را در آن جا به نام امیراحمدبن قماج حاکم بلخ از امیران سلطان سنجر به نظم کرد. در ۱۳۹۹ خورشیدی آثار منتخب قطران تبریزی به شکل موزون به زبان آذری با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در باکو ترجمه و چاپ شد. این آثار از طرف «میرجلال ذکی» محقق، شاعر و مترجم فرهیخته جمهوری آذربایجان به صورت موزون و شعر به زبان آذری ترجمه شده و در ۲۱۲ صفحه و در انتشارات نافتا پرس باکو به زیور طبع آراسته و پیشگفتار این کتاب نیز به قلم میر جلال ذکی نوشته شده که در آن اطلاعاتی درباره زندگی و سبک اشعار و دیدگاه اندیشمندان در خصوص قطران تبریزی جای گرفته است. مترجم کتاب از نوشته های دانش پژوهان و ادیبان ایرانی همچون سعید نفیسی، فروزانفر، بیگدلی و… استفاده کرده و در پایان کتاب فرهنگ لغات فارسی و عربی ارایه شده است.
درون مایه اشعار قطران تبریزی
قطران تبریزی شاعری توانا و نیکو سخن بود، غزل های او به روانی و دل انگیزی ممتاز است. یکی از وجوه اهمیت قطران از آن جهت است که وی نخستین فردی بود که در آذربایجان به پارسی دری آغاز به سخنوری کرد و پیشوای شاعران آن سامان شد. در واقع وی در سده پنجم هجری در آذربایجان و اران سرودن شعر به زبان دری را آغاز کرد؛ چنان که او خود نیز در بیتی به این که سرسلسله شاعران آذربایجان به شمار می آید، افتخار کرده است. سبک قطران بیشتر به سبک فرخی و عنصری متمایل و بازتاب افکار این ۲ شاعر در آثار او بسیار است. او مانند همه شاعران آن عصر در فنون ادبی قوی دست بوده و احتمالا از رشته های حکمت نیز آگاهی داشته اما روح وی کمتر از این گونه معلومات فلسفی متاثر شده است. روی هم رفته نفوذ خیالات شاعرانه در وی بیشتر بود؛ به همین جهت، افکارش به سادگی مایل تر و غور و عمق آنها کمتر است. شعر او به طور کلی روان است و توجه به صنایع متعدد به خصوص در قصیده که از مختصات شعری غالب هم دوره های اوست، کمتر باعث شد تا آسیبی به فصاحت کلام او وارد شود. اشعار قطران از یک طرف به دلیل روانی و پیروی وی از شاعران عهد سامانی و همچنین به علت مشابهت نام ممدوح او و رودکی، بارها و بارها با اشعار پدر شعر پارسی، رودکی، اشتباه گرفته شده است. یکی دیگر از ویژگی های برجسته قطران تبریزی این است که یک سده پیش از آنکه شعر دری در اصفهان، کرمان و شیراز سر برآورد، وی، نظامی، خاقانی و صدها شاعر دیگر در آذربایجان و آران، همزمان با خراسان، شعر فارسی را به شکوه رسانده بودند. در واقع شعر قطران، آیینه تاریخ است. او علاوه بر زلزله تبریز یک واقعه بزرگ را روایت کرده است: حمله ترکان غز به آذربایجان و از آن به عنوان بلایی بزرگ برای ایران یاد کرده که آیینه تاریخ آذربایجان در سده حساس پنجم است. نکته مهم در شعر قطران، ایرانیت غلیظ و ایرانگرایی اوست. قطران از ایران و گذشته باستانی ایران به نیکی یاد می کند و از ضعف ایران می نالد. همچنین تواتر استفاده از کلمه ایران در شعر قطران تبریزی، ارزش تاریخی دارد. او قصیده ای در توصیف ساسانیان سروده است.
از اشعار قطران تبریزی
یافت زین دریا دگر بار ابر گوهربار بار باغ و بستان یافت دیگر ز ابر گوهربار بار
هرکجا گل زار بود اندر جهان گلزار شد مرغ شبگیران سرایان برگل گلزار زار
باد بفشاند همی بر سنبل و عنبر عبیر ابر بفروزد همی بر لاله و گلنار نار
گر هزارستم دهان در هر یکی سیصد زبان شکر نیکیهات نتوانم یکی گفت از هزار
مرگ قطران تبریزی
سرانجام این شاعر نامدار در ۴۶۵ قمری دیده از جهان فروبست، درباره سال وفات قطران تبریزی، بدیع الزمان فروزانفر به نقل از مجمع الفصحا، نوشته است «از قصائدی که قطران در مدح فضلون و اشاره به بازگشت وی از استرآباد که در زمان دولت ملکشاه ما بین ۴۶۵ و ۴۸۵ واقع گردیده، می سراید، می توان دریافت که وی پس از این سال هم زنده بوده است.» به هر حال این شاعر توانا در مقبرةالشعرا در کوی سرخاب تبریز به خاک سپرده شد.
زندگینامه ایرج میرزا از جمله شاعران برجستهٔ ایرانی
