فَلَک الافلاک یا دژٍ شاپورخواست قلعه ای تاریخی در مرکز شهر خرم آباد در استان لرستان است. فلک الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می شود. این بنا بر فراز تپه ای مشرف به شهر خرم آباد و در نزدیکی رودخانه، در مرکز شهر قرار گرفته و چشم گیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون این شهر است. تاریخ ساخت این قلعه به دوره ساسانیان باز می گردد و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
فلک الافلاک در لغت به معنای «سپهر سپهران» است. قلعه فلک الافلاک با نام های گوناگونی در طول زمان شناخته شده است. دژ شاپورخواست، سابر خواست، قلعه خرم آباد، دوازده برجی و کاخ اتابکان از آن جمله اند. قلعه خرم آباد از دوره قاجار به بعد با نام فلک الافلاک ضبط شده است. با توجه به اینکه ممکن است دوازده برجی، اشاره ای به دوازده برج فلکی باشد، ممکن است نام فلک الافلاک نیز از همین جا ریشه گرفته باشد.
تاریخچه قلعه فلک الافلاک
در زمان ساسانیان شهری به نام شاپورخواست در حوالی خرم آباد کنونی ساخته شد. در این میان قلعه ای حکومتی هم بنا شد. پس از مدتی شهر شاپورخواست ویران گشت و تنها چندین بنای پراکنده مثل دژ شاپورخواست از آن دوران باقی ماند.
بعد از ویرانی شهر شاپور خواست بود که شهری جدید به نام خرم آباد در حوالی قلعه شروع به رشد کرد.
از این قلعه تاریخی در دوران مختلف با نام هایی مثل شاپورخواست، دوازده برجی و قلعه اتابکان یاد شده است. پس از مدتی در زمان قاجاریان نام این بنا به فلک الافلاک مشهور شد و تا حالا هم همین اسم بر سر قلعه مانده.
کاربری قلعه فلک الافلاک
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته محسوب می شود
کاربری کنونی این قلعه
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۴۹ از ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سابق واگذار و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال ۱۳۵۴ این بنا با راه اندازی موزه مردم شناسی و مفرغ های لرستان به موزه تبدیل شد. در سالهای اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه های باستان شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه اندازی شده است.
معماری
قلعه خرم آباد ۵۳۰۰ متر مربع وسعت دارد و ارتفاع بلندترین برج آن ۲۲٫۵ متر بالاتر از تپه است. مصالحی که در ساخت قلعه از آن استفاده شده است سنگ، آجر (قرمز و بزرگ)، خشت و ملات گچ و آهک می باشد. ورودی قلعه نیز در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ارتفاع ۳ متر ساخته شده است.
در طی سال های گذشته بارها قلعه را تعمیر و مرمت کرده اند که عمده تغییرات در دوران صفویه و قاجار انجام شد. مردم بومی و برخی اسناد تاریخی می گویند تا صد سال پیش بارویی دولایه، خشتی و دوازده برجی پیرامون بنای فعلی وجود داشته که اکنون تنها دو برج از آن در شمال غربی و جنوب شرقی باقی مانده است.
در قلعه دو حیاط قرار دارد که اولین آن ها توسط چهار برج احاطه شده است. دو مورد از این برج ها در شمال و شمال غربی و دو مورد دیگر در جنوب غربی و جنوب قرار گرفته اند. حیاط دوم نیز ساختاری شبیه به حیاط اول دارد. در چهار سوی آن تالارهایی بزرگ ساخته شده که به یکدیگر راه دارند. این جا همان نقطه ای است که امروزه تبدیل به موزه شده است.
حمام در شمال اولین حیاط قرار دارد و چاه نیز در نزدیکی آن حفر شده است تا بتوانند آب مورد نیاز برای مصرف در حمام را به راحتی تامین کنند. تا اواخر حکومت قاجاریان از حمام استفاده می شد و آثار به جا مانده از این دوران هنوز قابل مشاهده است. چاه نیز در کنار حمام بود و در پشت یک طاق بلند حفر شده بود. چاه با استفاده از برش های صخره به سرچشمه آب گلستان راه یافته است و تا ۴۰ متری عمق زمین پیش رفته است. در زمان های قدیم آب مورد نیاز ساکنان قلعه فلک الافلاک از این چاه تامین می شد و امروز نیز قابلیت بهره برداری از آن وجود دارد.
آثار دیدنی نزدیک به فلک الافلاک
مناره آجری: سازه مشهوری است که ۹۰۰ سال پیش در جنوب شهر ساخته شد. ارتفاع مناره به ۳۰ متر می رسد و مساحت پایه آن ۵٫۵ متر است.
سنگ نبشته: نوشته هایی به خط کوفی که در شمال قلعه فلک الافلاک قرار گرفته است. ارتفاع آن به ۳٫۵ متر می رسد و قدمت آن به قرن ششم میلادی باز می گردد. بر روی آن احکامی را درباره بخشش مالیات، چراندن دام در چراگاه های شاپورخواست و ممنوع کردن برخی سنت های ناپسند نوشته شده اند.
پل شکسته یا پل شاپوری: پلی در مرکز شهر خرم آباد است که در دوران ساسانیان ساخته شد طول آن ۳۵۰ متر و عرض آن ۵٫۸ متر است. ارتفاع برج از بستر رودخانه ۸ متر است.
بخش های مختلف قلعه فلک الافلاک
هنگام ورود به قلعه فلک الافلاک باید از تعدادی پله بالا بروید، وقتی وارد قلعه شدید، در ابتدا حیاط قلعه را خواهید دید که در آنجا چاه معروف فلک الافلاک و حمام قرار دارند، سپس از پله های برج بالا بروید و منظره زیبایی از شهر خرم آباد روبروی شما خواهد بود. در داخل قلعه، چهار سالن بزرگ، دو حیاط خلوت، چندین تالار کوچک، اتاق ها و دروازه هایی ساخته شده است. دو حیاط در این قلعه توسط چهار برج احاطه شده اند. دو مورد از این برج ها در شمال و شمال غربی و دو مورد دیگر در جنوب غربی و جنوب قرار دارند. حیاط دوم نیز همانند حیاط اول از تالارهای بزرگی تشکیل یافته است که به یکدیگر راه دارند و همین قسمت تبدیل به موزه شده است. البته در قلعه فلک الافلاک دو موزه مردم شناسی و باستان شناسی وجود دارد که آداب و رسوم و اشیای تاریخی این سرزمین به نمایش گذاشته شده است. در هر گوشه از ۱۲ سالن موزه مردم شناسی جلوه های دیدنی از فرهنگ، باورها و زندگی بومی مردم لرستان را خواهید دید. حمام نیز در قسمت شمالی اولین حیاط قرار دارد و آب مورد نیاز این حمام توسط چاه تامین می شده است که تا اواخر حکومت قاجار از این حمام استفاده می شده است.
بهترین زمان برای سفر به قلعه فلک الافلاک
پیشنهاد ما اینست تا در فصل های بهار و تابستان سفر کنید و از آب و هوای بی نظیر و معتدل این منطقه لذت ببرید. همواره در ایام تعطیلات تابستانی و نوروز این قلعه مورد استقبال بی نظیر مردم قرار می گیرد.
ساعت بازدید از قلعه فلک الافلاک
بهتر است قبل از عزیمت در جریان باشید که قلعه فلک الافلاک در طی سال شامل تعطیلاتی در روزهای روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی، ۲۱ رمضان شهادت امام علی، ۲۸ صفر رحلت پیامبر، ۱۴ خرداد رحلت امام خمینی، ۲۵ شوال شهادت امام جعفر صادق است. موزه نیز هر هفته روز دوشنبه تعطیل است. برای بازدید از قلعه فلک الافلاک می توانید در همه روزهای سال به جز تعطیلات ذکر شده از ساعت ۹ صبح تا ۸:۳۰ شب مراجعه کنید.
نحوه دسترسی به قلعه فلک الافلاک
برای رسیدن به این قلعه مهم نیست در کدام قسمت از شهر اقامت دارید، به راحتی می توانید توسط وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و تاکسی به خیابان دوازده برجی بروید و به محض پیاده شدن از ماشین قلعه را خواهید دید.
امکانات موجود در قلعه فلک الافلاک
دسترسی آسان به وسایل نقلیه، پارکینگ، دستشویی، اقامتگاه، رستوران، بوفه، پوشش شبکه عالی است.
چالیدره در کجا واقع است و جاذبه های توریستی و تفریحات آن چه می باشد؟
