برخلاف شنوایی کودک که در پایان ماه اول زندگی در خارج از رحم کاملاً رشد یافته است، حس بینایی به تدریج و در طول شش تا هشت ماه تکامل می یابد و در آن نقطه، او می تواند جهان را تقریباً به همان شکلی ببیند که شما می بینید. نوزاد تازه متولد شده می تواند در مسافت طولانی فرق نور با تاریکی و حتی قیافه افراد را تشخیص دهد. از سه ماهگی به بعد بینایی نوزاد قوی تر می شود و او می تواند اطرافیان و تمام کسانی را که از او مراقبت می کنند، بشناسد و واکنش نشان دهد.
علت این امر این است که اگرچه چشم های نوزادتان در زمان تولد از لحاظ فیزیکی تا حد خوبی قادر به دیدن هستند اما مغز او هنوز قادر به پردازش آن همه اطلاعات دیداری نیست، بنابراین برای مدتی همه چیز تار خواهد بود. همچنان که مغز کودک تکامل می یابد، توانایی او برای واضح دیدن هم رشد می کند و به او ابزار لازم برای فهم و مدیریت محیط اطرافش را می دهد. اگرچه در ابتدای زندگی کودکتان وقتی در آغوشش گرفته اید او تنها می تواند صورت شما را ببیند، اما روشنی و وضوح دیدش ماه به ماه و پیوسته در حال رشد است.
مراحل و روند رشد حس بینایی کودک
همانطور که پیش از گفتیم قدرت و توانایی بینایی و دیدن نوزادان با بزرگ تر شدنشان رشد می کند و تقویت می شود. روند و چگونگی رشد این حس بسیار مهم در سن های مختلف کودکان شیرخوار به شکل زیر است:
- هفته اول نوزادی: هفته اول نوزادی همه چیز برای نوزاد تازه متولد شده سیاه و سفید است. دید رنگی او در عرض چند ماه آینده شروع به کار می کند. در این هفته نوزاد تنها می تواند از فاصله 20 تا 30 سانتی متر وضوح دید داشته باشد. بنابراین زمانی که در آغوش است به راحتی می تواند چهره مادر، پدر و ... را تشخیص دهد. چهره مادر در سن نوزادی جالبترین و آرامبخش ترین تصویر برای نوزاد است. نشان دادن اشیاء رنگی از فاصله نزدیک برای تقویت قدرت بینایی نوزاد تاثیر زیادی دارد.
- هفته دوم نوزادی: از هفته دوم نوزادی تشخیص چهره برای نوزاد راحت تر می شود. او می تواند روی چهره ها تمرکز کند و با لبخند واکنش نشان دهد. هنوز بهترین فاصله برای در معرض دید نوزاد قرار گرفتن همان 20 تا 30 سانتی متر است؛ اما ارتباط عاطفی بین نوزاد و مراقب بیشتر شده و همین امر موجبات آرامش او را فراهم می کند.
- هفته سوم نوزادی: در این هفته مکث کردن و خیره شدن را یاد میگیرد. گرچه هنوز دید او از فاصله 20 تا 30 سانتی متری واضح است، اما قدرت توجه و تمرکز او بیشتر شده و می تواند تا 10 ثانیه نیز به چهره مادر خیره شود. باید با حرف زدن با نوزاد، لبخند زدن به او و انجام کارهای جذاب و ... دید او را تحریک کنید. اسباب بازی های رنگی در جلوی دید او قرار دهید و او را به بازی تشویق کنید.
- هفته چهارم نوزادی: اکنون نوزاد می تواند در حین جابجا شدن، چیزهایی که در اطرافش وجود دارد، ببیند. او این کار را با چرخاندن سرش انجام می دهد و نه با حرکت چشم هایش.
- یک ماهگی: در زمان تولد، کودکتان نمی داند چطور از چشم هایش به شکل هماهنگ استفاده کند، بنابراین آنها ممکن است به طور تصادفی سرگردان باشند یا حتی گهگاهی چپ شوند. این ماه یا ماه بعدی، او قادر خواهد شد که به طور پیوسته هر دو چشمش را روی چیزی متمرکز کند و یک شیء در حال حرکت را با نگاه دنبال کند. شما می توانید برای اینکه او این توانایی تازه اش را امتحان کند، جغجغه ای را از جلوی صورتش عبور دهید که اغلب باعث می شود او مبهوت شود. کودک همچنین ممکن است از بازی تماس چشمی با شما بهره ببرد، پس صورتتان را خیلی نزدیک به او نگه دارید و درحالی که نگاه و چشم هایتان را روی چشم های او ثابت نگه داشته اید سرتان را آهسته به چپ و راست حرکت دهید.
- دو ماهگی: کودکتان از زمان تولد می توانست رنگ ها را ببیند اما در تشخیص تن های رنگی مشابه مثل قرمز و نارنجی مشکل داشت. این یکی از دلایل ترجیح الگوهای سیاه و سفید یا دارای تضاد رنگی شدید بود. در چند ماه آینده، مغز کودک در حال کار روی یادگیری تشخیص رنگ هاست. در نتیجه، احتمالاً او کم کم رنگ های اصلی پررنگ و طرح های جزئی تر و پیچیده تر را ترجیح می دهد. شما می توانید این تکامل را با نشان دادن تصاویر، عکس ها، کتاب ها و اسباب بازی ها تشویق کنید. برای چند ماه آینده، کودک قادر به تکمیل مهارت خود در ردیابی اشیاست.
- چهار ماهگی: کودکتان در این سن شروع به درک عمق کرده است. تاکنون برایش سخت بود که موقعیت، اندازه و شکل یک شیء را درک کند و سپس پیامی از مغز به دست او انتقال یابد تا بتواند دستش را به سمت آن شیء دراز کند و آن را بگیرد. در چهار ماهگی، کودک هم مهارت حرکتی لازم برای انجام این کار را دارد و هم مدارات مغزش توانایی هماهنگ کردن تمام حرکات لازم برای به انجام رساندن این عمل را دارند. شما می توانید با دادن اسباب بازی هایی مثل جغجغه که گرفتنشان آسان است به او کمک کنید که روی این مهارتش کار کند. در غیر این صورت مطمئن باشید خیلی زود به سمت دیگر چیزهایی که گرفتنشان آسان است مثل مو، لیوان و گوشوارهٔ شما خیز برمی دارد.
- پنج ماهگی: کودک در دیدن اشیای بسیار کوچک و ردیابی اشیای در حال حرکت مهارت بیشتری پیدا کرده است. او ممکن است حتی پس از دیدن بخشی از یک شیء قادر به تشخیص آن باشد. این نشانهٔ فهم در حال رشد او از مفهوم «پایداری شیء» است یعنی می فهمد آگاهی از اینکه اشیا حتی زمانی که او نمی تواند آنها را ببیند همچنان وجود دارند و به همین دلیل است که بازی دالی موشه را این همه دوست دارد. کودک اکنون احتمالاً می تواند بین رنگ های تند مشابه تمایز قائل شود و کار روی تشخیص تفاوت های ظریف تر بین رنگ ها را شروع خواهد کرد.
- هشت ماهگی: بینایی کودکتان که در زمان تولد بین ۲۰ از ۲۰۰ و ۲۰ از ۴۰۰ بود. اکنون تقریباً از لحاظ وضوح و درک عمق به حداکثرش رسیده است. اگرچه توجه او بیشتر روی اشیایی که در نزدیکی اش است متمرکز می شود، اما بینایی او آن قدر قوی هست که بتواند افراد و اشیا را در آن سوی اتاق تشخیص دهد. رنگ چشم هایش احتمالاً به رنگ نهایی شان نزدیک شده اند، هرچند ممکن است در آینده تغییراتی جزئی در آنها ببینید.
- ماه های نهم و دهم: در این بازه زمانی، متوجه علاقه مندی کودکان به تصاویر خواهید شد. کودکان شروع به تشخیص اجسام کوچکتر کرده و گاهی اوقات می توانند موارد بسیار ریز نظیر خرده های نان را نیز به راحتی تشخیص دهند، علاوه بر این، قادر به تمرکز بر اجسام پنهان شده نیز می شوند.
- ماه های یازدهم تا دوازدهم: در این بازه زمانی، کودکان تقریبا یک سال خود را تمام نموده اند، اکنون، نوپا بوده و دارای توانایی بینایی بالایی می باشند، حال می توانند از روزنه های کوچک پنجره، بیرون را تماشا نموده و چهره های آشنا را به خوبی تشخیص دهند. به دلیل آشنایی و تشخیص نقاط مختلف خانه، می توانند در محیط های مختلف از آن به بازی بپردازند، در این بازه زمانی متوجه این امر خواهید شد که مدت زمان بیشتری را بر اجسامی که به آنها علاقه مند می باشند، خیره می شوند.
راهکارهای والدین در رشد حس بینایی کودک
شما به عنوان والدین می توانید نسبت به مواردی برای کنترل قدرت بینایی کودکتان شناحت داشته باشید. برخی راهکارهای مهم برای رشد بهتر و نبود مشکل در حس بینایی کودکان شیرخوار شامل موارد زیر است:
- اهمیت به معاینات چشم کودک: اطمینان حاصل کنید که در تمام چک آپ های سلامت کودک، چشم های او معاینه خواهد شد. پزشک باید ساختار و همترازی چشم ها و توانایی کودک برای حرکت دادن صحیح آنها را ارزیابی کند و وجود علائم عارضه های مادرزادی یا دیگر مشکلات چشم را بررسی کند.
- مطلع کردن پزشک از سابقهٔ مشکلات بینایی: اگر شما یا همسرتان سابقهٔ خانوادگی قوی برای مشکلات جدی چشم، به ویژه مشکلاتی که در کودکی بروز می کند دارید حتماً به پزشک او اطلاع دهید. وقتی کودک سه یا چهار ساله می شود، پزشک با استفاده از تصاویر یا حروف، دقت دید او را بررسی خواهد کرد. اگر پزشک متوجه هر گونه مشکلی شد یا اگر خانوادهٔ کودک سابقهٔ قوی مشکلات چشمی دارند، ممکن است کودک را به یک متخصص چشم پزشکی اطفال ارجاع دهد. اهمیت زیادی دارد که مشکلات چشم زودتر تشخیص داده شود، زیرا اصلاح برخی از آنها در آینده مشکل یا غیرممکن خواهد بود.
- برانگیختن واکنش های کودک: یک جغجغه یا شیئی روشن و پلاستیکی را جلوی صورتش به چپ و راست حرکت دهید. سپس حرکت دادن آن به بالا و پایین را امتحان کنید. این کار باید توجه کودک را جلب کند، هرچند بیشتر کودکان تا سه یا چهار ماهگی نمی توانند حرکت عمودی را به شکل پیوسته دنبال کنند. همچنین به چیزهای دیگری که از لحاظ بصری توجه کودک را جلب می کنند دقت کنید، چیزهایی مثل پنکهٔ سقفی، پرنده ها یا برگ درختان در حیاط یا بچه های در حال بازی.
- تشویق کودک: کودکتان هرچه بزرگ تر می شود علاقه اش به رنگ های اصلی و رنگ های ملایم را تشویق کنید. از جمله اشیای چشمگیر برای کودک آویزهای دارای رنگ های اصلی که خارج از دسترسش آویزان شده باشد، پوسترهای رنگی یکی را نزدیک میز یا محل تعویض پوشکش آویزان کنید. کتاب های مقوایی با طرح و رنگ نیز برای او جذاب هستند.
- تحریک حس بینایی کودک: در حدود یک ماهگی تقریباً هر چیزی که از مقابل صورت کودک رد کنید توجه او را به خود جلب خواهد کرد. فروشگاه ها نیز پر از اسباب بازی های پرورش دهندهٔ حواس پنج گانه است، اما استفاده از اسباب بازی های ساده و اشیای خانه هم دقیقاً همان تأثیر را خواهد داشت.
- نزدیک نگه داشتن صورتتان به صورت کودک: پژوهش ها نشان می دهد که کودکان صورت انسان ها را به همهٔ شکل ها و تصاویر دیگر ترجیح می دهند، بنابراین با نگه داشتن صورتتان نزدیک صورت کودک اجازه دهید هر قدر که می خواهد آن را، به ویژه در دورهٔ نوزادی وارسی کند.
علائم هشداردهنده برای مراجعه به پزشک
پزشک اطفال، چشم کودک را در ویزیت های روتین معاینه خواهد کرد اما اگر به نظرتان رسید که مشکلی وجود دارد حتماً آن را با پزشک کودکتان مطرح کنید. برخی از علائم نیازمند تماس با پزشک شامل موارد زیر است:
- کودک در سه یا چهار ماهگی نمی تواند صورت شما یا یک شیء مثل جغجغه را با هر دو چشمش دنبال کند.
- کودک در حرکت دادن یک یا هر دو چشمش در جهات مختلف مشکل دارد.
- چشم های کودک به پس و پیش یا بالا و پایین می پرند و نمی توانند ثابت بمانند.
- چشم های کودک در بیشتر اوقات چپ هستند.
- یکی یا هر دو چشم معمولاً به سمت داخل یا بیرون برمی گردند. این در چند روز اول زندگی کودک طبیعی است اما اگر بیشتر از آن طول کشید به پزشک بگویید.
- مردمک یکی از چشم های کودک سفید به نظر می رسد.
- چشم های کودکتان به نور حساس به نظر می رسند و به طور مداوم خشک هستند یا آبریزش دارند.
همچنین اگر کودکتان زودرس بوده است، به ویژه اگر خیلی زودتر از موعد به دنیا آمده یا عفونتی داشته و یا به اکسیژن نیاز پیدا کرده است، ریسک بالاتری برای ابتلا به برخی بیماری های چشم از جمله آستیگماتیسم یا همان دید تار، نزدیک بینی، انحراف چشم و از همه مهم تر رتینوپاتی ناشی از نارس بودن یعنی رشد ناهنجار عروق خونی که می تواند به نابینایی منجر شود دارد. پزشک کودک هنگام معاینهٔ چشم های کودکتان، زودرس بودن او را در نظر خواهد گرفت و در صورت لزوم او را به متخصص چشم کودک ارجاع خواهد داد. اما اگر پزشک چنین ارجاعی را نداد، لازم است خود شما این مورد را پیگیری کنید و همین طور برای کودکانی که هر کدام از مشکلات گفته شدهٔ بالا را دارند، بدون در نظر گرفتن زودرس بودن یا نبودن کودکان لازم است در سن چهار هفتگی کودک برای انجام معاینات لازم به چشم پزشک کودکان مراجعه شود.
تست بینایی نوزاد چگونه انجام می شود؟
تست بینایی نوزاد توسط پزشک انجام می شود. پزشک ساختار چشم و توانایی چشم نوزاد را برای حرکت آنها بررسی می کند. پزشک درباره سابقه بینایی در خانواده سوال می کند و هرگونه ترشحات و عفونت، حساسیت، بیماری، تحرک چشم نوزاد، انسداد غدد اشک، مساوی بودن سایز، گردی و واکنش در برابر نور مردمک چشم را بررسی می کند. به طور کلی پس از انجام بررسی ها و چکاپ های زمان تولد، زمان بررسی مطلوب چشم کودک در شش ماهگی، سه سالگی، پیش از اول دبستان و سپس هر دو سال یک بار است.
سخن پایانی
حس بینایی در کودکان شیرخوار روند تکاملی عجیب و البته سریعی دارد؛ این روند تکامل متفاوت از روند تکامل سایر حس ها در کودکان شیرخوار است. تاثیر حس بینایی در درک کودک و نوزاد از محیط اطراف بسیار زیاد است. بنابراین به عنوان یک والد آگاه تمام سنجش های لازم برای تایید سلامت حس بینایی در کودکان شیرخوار خود را از ابتدای تولد انجام دهید تا اگر مشکلی وجود داشته باشد، با تشخیص به موقع بتوانید در صدد رفع آن برآیید.
رتینوپاتی نوزادان نارس
