آداب و رسوم خواستگاری در ایل قشقایی و ماجرای شیر قالی یکی از رسومات جالب و خواندنی می باشد . مردم هنر دوست و هنر مند ایرانی که آوازه هنرشان بخصوص فرش ایرانی به گوش و خانه جهانیان نفوذ کرده و در مهمترین کاخها و دیدنی ترین موزه ها فرش ایرانی حرفی برای گفتن دارد . حتما در برخی از رسومات ایرانی جایی دارد . یکی از این رسومات خواستگاری ایل عشایر می باشد .در گذشته در اغلب خانه ها در ایران یک دار قالی برپا بود و زنان و دختران مشغول به بافتن فرش بودند. این قضیه امروز به شکل کمرنگ تری اتفاق می افتد، اما هنوز در خانه های روستایی می توانند صدای خوردن دفه (وسیله ای آهنی و سنگین برای کوبیدن گره های فرش) بر فرش شنیده می شود.
نقش و نگارهای زیادی را می توان بر روی فرش ها مشاهده کرد. برخی از این نقوش از آنجایی که راوی یک داستان هستند بسیار مورد توجه قرار دارند. تا زمانی که به راز پنهان شده در پشت این فرش آگاهی نداشته باشید بدون شک قالیچه ای که مشاهده می کنید مانند تمام قالیچه هایی خواهد بود که تا به حال دیده اید. تغییر نوع نگاه شما به قالیچه ها زمانی اتفاق می افتد که متوجه می شوید فرش ها نیز به زبان خود قادرند داستانی شیرین و شنیدنی برای شما تعریف کنند. از جمله فرش هایی که با نقش و نگارهای موجود بر روی آن شهرت زیادی دارد، فرش هایی هستند که به دست دختران قشقایی، زمانی که برایشان یک خواستگار می آمد بافته می شد.
درباره ایل قشقایی
قشقایی یا ایل قشقایی یکی از اتحادیه های ایلی ایران است که مانند بسیاری از اتحادیه های ایلی متأخر ایران مخلوطی از قبیله هایی با ریشه های قومی گوناگون لر، کرد، عرب و ترک است، اما بیشتر قشقایی ها ریشه ای ترک دارند و تقریباً تمامشان به گویشی از زبان های ترکی اغوز غربی صحبت می کنند که خود آن را ترکی می نامند. اکثریت قشقایی ها شیعه مذهب هستند.
مرکز اصلی این ایل استان فارس است. اما به دلیل وسعت اراضی و قلمرو در دیگر استان ها نیز ساکن هستند. از این جمله می توان به استان های کهگیلویه وبویراحمد، چهارمحال و بختیاری (بروجن، سامان، کیان، جونقان، بلداجی، طاقانک)، خوزستان (هفتکل،قلعه تل)، اصفهان (قسمتهایی از سمیرم، شهرضا، دهاقان، فریدن، بخش های مختلف شهرستان لنجان به ویژه بخش مرکزی این شهرستان در اطراف زرین شهر، بیستگان، باباشیخعلی و چم ها)، قم، مرکزی، وبوشهر (دشتستان و دشتی) اشاره نمود.
خواستگاری قشقایی
برای صورت گرفتن هر عروسی نیاز به انتخاب دختر و اخذ جواب مثبت از وی بوده که این کار و به اصطلاح خاستگاری در ایل قشقایی توسط مادر و خواهر پسر صورت می گیرد. پس از انتخاب دختر مناسب توسط مادر و خواهر پسر، فرد مورد نظر به وی نشان داده شده و رضایت انجام خواستگاری از پسر اخذ می شود. پس از اعلام رضایت پسر مسئله با خانم های نزدیک دختر و مادر وی درمیان گذشته شده و پس از آنها موضوع خواستگاری از دختر توسط مادر وی به پدر دختر انتقال پیدا کرده و پس از تایید پدر، دختر از این موضوع با خبر می شود. پس از اخذ رضایت های اولیه انجام خواستگاری، موضوع به صورت رسمی توسط افرادی که با نام سوجی شناخته می شوند در مطرح می شود.
سوجی ها چند تن از بزرگان و ریش سفیدان ایل بوده که از احترام بالایی در میان اهالی اییل برخوردار هستند. این افراد به نزد بزرگان و پدر دختر رفته و دختر خانواده را برای پسر مورد نظر با توصیف شرایط مالی، خلق خو، خانواده ، اجتماعی و نقاط قوت و ضعف وی، بصورت رسمی خواستگاری می کنند. سوجی ها همواره در مراسم خواستگاری تمام تلاش خود را کرده که جواب مثبت را اخذ نمایید و معمولا نیز در این کار که آنچنان آسان نبوده و چیزی در حدود ۲ یا ۳ ماه به طول می انجامد، موفق هستند.
نحوه جواب دادن دختران قشقایی با بافت قالیچه
قالیچه ها علاوه بر آنکه می توانند ذات هنر را به خوبی نشان دهند روایتگر یک داستان نیز هستند. از آنجایی که حیوانات در زندگی عشایر نقش زیادی دارند در فرش ها و قالیچه ها نیز می توان حضور آن را مشاهده کرد. از جمله قالیچه هایی که توسط دختران قشقایی بافته شده و در نوع خود بسیار جالب توجه است قالیچه هایی است که در آن ها شیر نقش اول را ایفا می کند.نسل شیرها حدود ۱۰۰ سال پیش منقرض شده است اما قدرت و شجاعتی که این حیوان در وجود خود داشت هنوز در یاد و خاطره عشایر باقی مانده است و می توان این یاد و خاطره را در نقش هایی که بر روی فرش ها می بافتند به وضوح مشاهده کرد. یکی از زمان هایی که دختران قشقایی در ادوار گذشته شروع به بافتن نقش شیر می کردند زمانی بود که از آنها خواستگاری می شد.
یکی از رسم های عشایر استان فارس برای خواستگاری ایل قشقایی این بود که از طرف مقابل مدتی را در خواست می کردند تا به خوبی در مورد این موضوع فکر کرده و مشورت کنند و در نهایت نظر خود را در مورد خواستگاری مطرح کنند. این قضیه چند ماه به طول می انجامید و در این مدت نیز دختر به اندازه کافی وقت داشت تا برای همسر آینده اش فرش ببافد.
دم شیر چگونه جواب خواستگاری را مشخص می کند؟
در خواستگاری ایل قشقایی، بر روی فرشی که دختر می بافت یک نقش شیر دیده می شد. از آنجایی که شیر نیز نماد قدرت، صلابت و شجاعت بود دختر نیز به این واسطه اعلام می کرد که همسر وی نیز باید همچون شیر، قوی و شجاع باشد. بعد از آنکه خانواده دختر در مورد خواستگار، به نتیجه رسیدند کار بافت قالیچه نیز تمام شده و آنها فرش مورد نظر را به نزد خانواده داماد می فرستادند.وقتی پسر تای فرش را باز می کرد با قالیچه ای با طرح شیر مواجه می شد و از جهت دم آن متوجه می شد که جواب خانواده دختر به خواستگاری وی چه خواهد بود. اما این پسر چگونه متوجه جواب می شد؟ اگر دم شیر به سمت بالا بود به معنی جواب مثبت خانواده دختر بود اما اگر دم شیر به سمت پایین بافته شده بود به این معنی بود که خانواده دختر با این ازدواج موافق نیستند.
البته علاوه بر جهت دم شیر می توان از روی حالت شیر نیز جواب مثبت و منفی را دریافت. معمولا دخترانی که جواب مثبت به خواستگاری پسری می دادند شیرهای بافته شده را در حال نعره زدن و بسیار سرحال و بشاش می بافتند، اما زمانی که جواب یک دختر منفی می بود شیری که نقش آن بر روی فرش بافته شده است لاغر، بی یال و بدون دندان بود و ظاهری همراه با ترس و وحشت داشت.قالیچه های که به دنبال آن ازدواجی صورت می گیرد رنگ های شاد و سرزنده در آن ها به وفور مشاهده می شود و معمولا دختران نیز چند گیاه، آهو و یا بز نیز بر روی قالیچه می بافتند، اما در قالیچه هایی که با جواب منفی همراه بود معمولا رنگ های به کار برده شده رنگ های تیره ای بودند.
علت بافت قالیچه در زمان هایی که جواب منفی بود، چیست؟
اگر این متن را با دقت مطالعه کرده باشید، حتما متوجه این نکته شدید که ایل قشقایی حتی زمانی که جوابشان به خواستگار منفی بود یک قالیچه برای خانواده داماد می فرستادند، به نظر شما علت این عمل چیست؟ ایل قشقایی فرهنگ و آداب و رسوم بسیار غنی و پر باری دارد و احترام به دیگران نزد این ایل از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. برای آنکه خانواده دختر احترام خود را به خانواده پسر نشان دهند حتی زمانی که جواب خواستگاری از دختر منفی بود، باز هم یک فرش بافته شده و به نزد آن ها فرستاده می شد.
این عمل نشان از ادب و احترامی دارد که این ایل برای دیگران قائل هستند و این نکته یکی از نکات شاخص و ارزشمندی است که می توان در مورد این ایل به آن اشاره کرد. البته به این مورد توجه داشته باشید که داستان نقش شیر و خواستگاری از دختران ایل قشقایی امروزه دیگر رواج ندارد و معمولا فرش هایی که نقش شیر بر روی آن ها بافته می شود نقش تزئینی دارد. از این به بعد هر جا که فرشی با نقوشی خاص و منحصر به فرد و خصوصا نقش شیر را مشاهده کردید با دقت بیشتری به آن نگاه کنید. دم شیر به شما می گوید که در پی بافته شدن این فرش چه اتفاقاتی افتاده است.
شیر به عنوان سمبل مرد شجاع
در میان نقوش به کار رفته در فرش های قشقایی، حیوانات و طبیعت دیده می شود؛ اما حیوانات به دلیل زندگی با عشایر نقش ویژه تری دارند و بین ایل قشقایی در کشور، مردم از نقش شیر در قالی های خود بیشتر استفاده می کنند. باورهای فردی در استفاده از این نقوش بی تأثیر نیست. به خصوص اینکه این قالیچه ها توسط دختران ایل بافته می شده است. بنابراین ذوق هنری دختران بر این فرش ها غالب است. تأثیر گرفتن از نقش شیر به عنوان یک سمبل مهم را می توان با محیط زندگی آنها مرتبط دانست. این نقوش میان عشایر قشقایی که در منطقه فارس زندگی می کنند، بیشتر مشاهده می شود، چون در جنگل های فارس تعداد شیرهای بیشتری وجود داشته است. بنابراین داشتن گبه شیری به عنوان فرش، نشانه سخاوت آن افراد بوده است.
برخی می گویند چون شیر بین زنان عشایر، سمبل یک مرد شجاع بوده است، در نقوشی که توسط دختران روی فرش زده می شده نیز با همین مفهوم گره زده می شده است. به همین دلیل برای آن داستان ها ساخته شده است. داستان هایی که هنوز هم در میان اهالی فرش دوست، دست به دست می چرخد. اما برخی هم این داستان ها را رد می کنند و می گویند در ایام قدیم ازدواج عشایری به دلخواه دختر نبوده است. وقتی می خواستند دختری را به عقد مردی درآورند، او باید برای خانه خود قالیچه ای می بافته است. شیر هم نماد شجاعت و دلیری همسر او بوده است. دختر تمام احساس خود را در این نقش پیاده می کرد. به عنوان مثال اگر دم شیر به طرف بالا بود، یعنی ازدواجش مورد رضایتش بوده است و اگر دم شیر به طرف پایین بود، یعنی از این ازدواج ناخرسند است.
نشانه ازدواج خوب یا بد
اما عده ای دیگر می گویند که وقتی می خواستند جواب دختر را به داماد بداهند، از نقش شیری که روی فرش بافته می شد، می فهمیدند. یعنی اگر دم شیر بالا بود، دختر رضایت می داد و اگر دم شیر پایین بود، دختر عدم رضایت خود را از این وصلت اعلام کرده است. منتها این روزها دیگر کسی این چنین جواب نمی گیرد. حتی برخی از عشایر می گویند که این طور نبوده است، چون در میان عشایر دختران، حرف اول و آخر را نمی زدند بلکه خانواده سرنوشت دختر را تعیین می کرده است. یعنی اگر دختر نقش دم شیر را به سمت پایین می بافته، به معنی بی احترامی به خانواده داماد محسوب می شده است.
شیر قالی
بافتن یک قالی گاهی تا ۶ ماه طول می کشیده است، چطور خانواده داماد می توانسته به اندازه ۶ ماه منتظر جواب دختر بماند. آن هم در خانواده هایی که به صورت ایلیاتی کنار هم زندگی می کرده اند؟ همچنین اگر جواب دختر منفی بود، آیا می شد فرش شیری که دمش به سمت پایین است را در خانه نگه داشت و آیا باز هم خانواده داماد آن فرش را همیشه نزد خود نگه می داشته اند؟
عده ای بر این باورند که اگر چه نقش شیر با دم بالا یا پایین وجود دارد، اما این کاربرد را نداشته است. بلکه به این معنی است که دختر هنگام رفتن به خانه خود، رضایتش را از این ازدواج پس از مراسم عروسی با نقش شیر نشان می داده است و شادی حاصل از این ازدواج و پویایی آن با شیری که دمش به سمت بالاست، هویدا بود. اگر هم از این ازدواج ناخرسند بوده اند، اولین بافته آن زن در زندگی اش نشان می داد که دلش می خواسته اتفاق بهتری بیوفتد، اما این طور نشده است. بنابراین چهره شیر مغموم و دمش به سمت پایین است.
این نوع آداب و رسوم امروزه دیگر انجام نمی شود و قالیچه های شیری فقط به عنوان یک اثر هنری زیبا بافته و استفاده می شوند. شاید خیلی ها ماجرای نقش های روی این قالیچه ها را هم ندانند، اما اگر شما روزی یک قالیچه ی شیری دیدید، اول به دمش نگاه کنید و بعد داستان آن را برای دیگران تعریف کنید.
فلسفه رقص ایل بختیاری
