سهم ناچیز علوم پایه از ظرفیت دانشگاه ها

به گزارش سایت خبری ساعد نیوز به نقل از خبرگزاری مهر: گروه حوزه و دانشگاه: پیشرفت علوم پایه، اساس ارتقا علمی و توسعه کشور است. کشورهای پیشرفته هزینه زیادی را چه به لحاظ مالی و چه معنوی در حوزه علوم پایه انجام می دهند چرا که می دانند دستیابی به توسعه و تعالی علمی بدون پیشرفت علوم بنیادین امکانپذیر نیست.

در این میان باید آموزش و پژوهش و به ویژه برنامه ریزی های آموزش عالی به ویژه در حوزه علوم پایه پررنگ تر شود تا تأثیرگذاری بهتری در فرایند علمی رخ دهد و در عین حال زیر ساخت های لازم برای آن در همه ابعاد رشد پیدا کند.

رهبر معظم انقلاب در دیدارهای خود در سال های متمادی با پژوهشگران، دانشگاهیان و استادان بر اهمیت علوم پایه تاکید ویژه داشته اند. ایشان در فرازهای متعدد به این موضوع پرداخته اند از جمله «علوم پایه مثل گنجینه است، اگر علوم پایه نباشد پشتوانه سایر هزینه کردها از بین خواهد رفت»در اهمیت علوم پایه و ضرورت رسیدگی هر چه بیشتر به آن همین بس که رهبر معظم انقلاب در دیدارهای خود در سال های متمادی با پژوهشگران، دانشگاهیان و استادان همواره بر اهمیت علوم پایه تاکید ویژه داشته اند.

ایشان در فرازهای متعدد به این موضوع پرداخته اند از جمله «علوم پایه مثل گنجینه است، اگر علوم پایه نباشد پشتوانه سایر هزینه کردها از بین خواهد رفت»، «درباره علوم انسانی، علوم پایه اولویت ها باید ملاحظه شود و در برنامه ریزی ها دخالت داده شود»، «در زمینه علم بر دو نقطه تاکید می کنم یکی علوم پایه و دیگری علوم انسانی، ما به دنیا که نگاه می کنیم می بینیم آن چیزی که کشورهای پیشرفته را توانسته به این اوج و قله برساند ریاضی، فیزیک، شیمی و علوم زیستی است؛ ما باید به این علوم بپردازیم.»

تحقیقات پایه ای را بنیادین یا محض نیز می نامند و عامل پیش برنده در این نوع تحقیقات کنجکاوی یا علاقمندی به پاسخگویی به یک سوال خاص است. انگیزه اصلی جهت انجام این تحقیقات کسب دانش است و معمولاً به تحول می انجامند. نمونه های زیادی از تحقیقات پایه وجود دارد که به تولید داروها، کشف بسیاری از عملکردهای مهندسی و پیشرفت سایر علوم منجر شده است.

برخی مطالعات نشان می دهد که بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی، فناوری اطلاعات، مواد جدید، هوافضا و هسته ای به عنوان علوم راهبردی جهان از علوم پایه ناشی می شوند و در واقع این علوم پایه هستند که به حل مشکلات فراروی بشر کمک می کنند چرا که این علوم از طبیعت ناشی می شوند و کشف رازهای طبیعت به معنای کشف علم و فناوری است.

یک مطالعه تحقیقاتی درباره آمریکا به عنوان یکی از کشورهای عمده تولیدکننده علم دنیا نشان می دهد دولت فدرال آمریکا طی دو دهه گذشته سهم سرمایه گذاری ها در علوم زیستی را از ۴۰ درصد به ۵۰ درصد افزایش داده و به همین میزان تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی علوم زیستی و هزینه صرف شده برای تحقیقات علوم پایه در دانشگاه های آمریکا به سرعت افزایش یافته است.

در مقابل تجربه ژاپن در سال های دهه ۹۰ نشان می دهد که این کشور به علوم کاربردی بیش از علوم پایه توجه کرد و موجب عقب ماندگی در برخی حوزه ها شد. در دهه ۱۹۸۰ به دلیل حمایت زیاد ژاپن از تحقیقات کاربردی و توسعه، این کشور از وضعیت اقتصادی بسیار خوبی برخوردار بود اما اوضاع اقتصاد ژاپن از اوایل ۱۹۹۰ رو به وخامت گذاشت و با اینکه ژاپن ۲.۹ درصد از تولید ناخالص داخلی را به تحقیق و توسعه اختصاص داده بود اما به دلیل اینکه سهم تحقیقات پایه ای ژاپن در این سال ها بسیار ناچیز بود، موجب رکود نسبی ژاپن شد.

بنابراین با وجود نیاز مبرم جامعه به تحقیقات کاربردی نیاز است که تحقیقات پایه با حمایت بیشتری مواجه شود. در کشور ما تحقیقات علوم پایه بخش کوچکی از تحقیقات را به خود اختصاص می دهد اما این تحقیقات در افزایش گنجینه دانش، تربیت فارغ التحصیلان ماهر، ایجاد دستگاه ها و ابزارهای جدید، ایجاد شبکه ها و افزایش تعاملات اجتماعی، افزایش توانمندی حل مسائل علمی و فنی و نیز ظهور شرکت های تجاری جدید نقش مؤثری دارند.

به عنوان نمونه علم ریاضی یکی از مهمترین علوم پایه است که در بخش های مختلف زندگی، تأثیری انکارناپذیر دارد و به تفکر بهتر و عمیق تر و تجزیه و تحلیل درست تر رویدادهای زندگی کمک می کند. این در حالی است که آمارهای رسمی نشان می دهد که تعداد دانش آموزان علوم ریاضی و فیزیک افت فاحشی داشته است. درصد دانش آموزان رشته ریاضی فیزیک به کل دانش آموزان نظری از سال تحصیلی ۶١-۶٠ تا ٨٠-٧٩ از ۵.۳ درصد به ۳۱.۴ درصد رسید اما از سال تحصیلی ٨١-٨٠ تاکنون این روند نزولی شده است. به طوری که در سال تحصیلی ٩٧-٩۶ درصد دانش آموزان رشته ریاضی فیزیک به کل دانش آموزان ۱۵.۳ درصد بود.

این روند کاهشی به شکلی است که در سال های اخیر به ویژه از سال تحصیلی ٩٢-٩١ به بعد، تعداد علاقه مندان به رشته ریاضی فیزیک در حال کاهش است و این تعداد در مقابل برای رشته علوم تجربی با هدف ورود به رشته های پزشکی در حال افزایش است و با ادامه این روند ممکن است فقط ۵ درصد دانش آموزان و یا حتی کمتر، رشته ریاضی فیزیک را برای ادامه تحصیل انتخاب کنند.

همچنین بررسی تعداد شرکت کنندگان گروه آزمایشی ریاضی و فنی کنکور سراسری طی سال های ٨٠ تا ٩۶ به حدی کاهش یافته است که این رقم در سال ٩۶ کمتر از نصف آن در سال ٨٠ بوده است و از تعداد ۳۶۸ هزار نفر شرکت کننده در سال ۸۰ (۳۰ درصد کل شرکت کنندگان کنکور سال ۸۰) به ۱۳۷ هزار نفر در سال ۹۶ (۱۶.۷ درصد کل شرکت کنندگان کنکور سال ۹۶) رسیده است.

شرایط و جایگاه علوم پایه به عنوان پایه اصلی رشته های دانشگاه ها

سند راهبردی توسعه علوم پایه کشور که در سال ۱۳۹۰ رونمایی شد، در این سند وضعیت موجود در پنج رشته اصلی شیمی، زیست، ریاضی، فیزیک، زمین بررسی شد.

مأموریت سند راهبردی توسعه علوم پایه این بوده است که بتواند از طریق پیشرفت علمی پایدار، کشور را به سوی کمال و سعادت رهنمون سازد و اهداف زیر را تحقق بخشد:

۱) تعلیم و تربیت نیروی انسانی متخصص، متعهد، خلاق و کارآفرین در حوزه علوم پایه با رویکرد خودکفایی علمی و اقتصادی کشور

۲) ایجاد شرایط لازم جهت دستیابی به استقلال اقتصادی کشور از منابع طبیعی زیرزمینی از طریق ترویج و گسترش صادرات مبتنی بر علوم پایه جهت حرکت به سمت اقتدار یکپارچه کشور

۳) ایجاد زیرساخت های علمی مستقل از افراد با ماهیتی ساختارمند و نه تقلیدی با هدف پیشتازی در مرزهای علم و فناوری با مرجعیت علمی در منطقه

۴) نقش آفرینی مؤثر در جهت دستیابی به فناوری های نوین و ثروت آفرین متناسب با اولویت ها، نیازها و مزیت های نسبی کشور و انتشار و کاربست آنها در ساختارهای آموزشی، پژوهشی، صنعتی و خدماتی در هر دو سطح ملی و بین المللی.

در بخشی از این سند به وضعیت موجود دانشگاه ها در حوزه علوم پایه پرداخته شده است. وضعیت موجود علوم پایه در ایران در سال ۱۳۹۰ نشان می دهد که ۷.۴ درصد از کل دانشجویان کشور را دانشجویان رشته های علوم پایه تشکیل می دهند که از این میان ۱۰ درصد دانشجویان دختر دانشگاه ها و ۴.۵ درصد دانشجویان پسر دانشگاه ها در رشته های علوم پایه تحصیل می کنند.

بر اساس آمار مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی در سال تحصیلی ۹۷-۹۶ تعداد دانشجویان کل کشور ۳ میلیون و ۶۱۶ هزار نفر بوده است که از این تعداد ۶ درصد به گروه علوم پایه اختصاص دارد که نشان می دهد میزان دانشجویان این گروه باز هم کاهش یافته است. همچنین بر اساس این آمار نسبت اعضای هیئت علمی گروه علوم پایه در سال تحصیلی ۹۷-۹۶ به میزان ۱۴.۵ درصد کل اعضای هیئت علمی کشور است.

نسب کل استاد به دانشجو در رشته های علوم پایه با یکدیگر متفاوت است. نسبت کل استاد به دانشجو در رشته های ریاضی و فیزیک یک به ۲۳ بوده که به حد استاندارد یک به ۱۹ نزدیک است اما با استاندارد جهانی یک به ۱۰ فاصله دارد. نسبت کل استاد به دانشجو در رشته های زمین شناسی یک به ۳۰، شیمی یک به ۳۳ و زیست شناسی یک به ۳۶ است که با استانداردهای لازم فاصله زیادی دارد.

تعداد مصوبات علوم پایه در شورای گسترش آموزش عالی نیز نشان می دهد که در مجموع ۶ درصد از مصوبات کل علوم را شامل می شود.

آخرین وضعیت تولید علم و استنادات ایرانی در سال ۲۰۱۹

بررسی تعداد مقالات ایرانی در پایگاه اسکوپوس (Scopus) در ۶ سال اخیر نشان می دهد که با وجود تعداد کم اعضای هیئت علمی و دانشجو در گروه علوم پایه اما این حوزه با رشد قابل توجهی روبرو بوده است. آخرین آمار تولید علم علوم پایه در حوزه مقالات نیز نشان می دهد از سهم ۱.۵ درصدی در سال ۲۰۱۲ به ۲.۶ در سال ۲۰۱۸ رسیده است. همه اینها نشان از پتانسیل بالای تحقیقات در این حوزه دارد.

اما تولید علم تنها به چاپ و انتشار مقاله محدود نمی شود و مهم تر از تولید مقاله، استناد به آن است که به عنوان یکی از معیارهای مهم در ارزیابی مقالات مورد توجه است. استناد چراغی است که نشان می دهد چقدر یک تولید علمی توانسته است در گستره موضوعی خود مورد توجه و مؤثر باشد. بر همین اساس تعداد استنادات به مقالات محققان ایرانی نیز که در اسکوپوس نمایه شده اند نشان می دهد که علوم پایه در صدر قرار دارد و علوم انسانی کمترین میزان استنادات را به خود اختصاص داده است.

آمار استنادها به تولیدات علمی در علوم پایه نیز حکایت از توانمندی محققان کشور در این حوزه دارد و مشخص است که با بیشتر بودن تعداد دانشجویان، اساتید و محققان این حوزه تعداد تولیدات و استنادات علمی نیز بیش از این افزایش می یافت.

سهم ناچیز علوم پایه از ظرفیت دانشگاه ها

همه این ها در حالی است که وضعیت پذیرش در رشته های علوم پایه در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی از مجموع کل ظرفیت پذیرش چندان قابل توجه نیست.

بر اساس دفترچه انتخاب رشته آزمون سراسری سال ۱۳۹۹ و ظرفیت اعلامی برای گروه ریاضی و فنی و گروه علوم تجربی، بیشترین میزان ظرفیت در گروه علوم تجربی به رشته شیمی کاربردی اختصاص یافته است.

وجود ۶ درصد دانشجو و ۱۴ درصد از کل اعضای هیئت علمی با برونداد بالای تحقیقاتی نشان می دهد که این گروه توانایی بالایی در تولید علم و استناد علمی دارند اما باید از سوی دانشگاه ها و نظام آموزش عالی نیز برای رشد بیش از پیش آن توجه بیشتری صورت گیرد.

امتحانات دانشگاه های علوم پزشکی مجازی است