سفری کوتاه به آرامگاه خیام؛ زیباترین مقبره‌ تاریخی با معماری منحصربفرد و متفاوت و نقش‌هایی که همچون اشعارش روح زمینی انسان را به آسمان پیوند میزند

آرامگاه خیام در نیشابور

در آبان ماه سال (1335ه. ش) انجمن آثار ملی به استاندار خراسان اطلاع داد که از چندی قبل جهت تهیه نقشه متناسب برای آرامگاه خیام و بقعه عطار و آرامگاه کمال‌الملک اقدام شده و پس از خاتمه امر نسبت به ارسال آن به استانداری و انجمن آثار ملی خراسان اقدام خواهد شد.

نقشه بنا - در مردادماه (1335ه. ش) از طرف انجمن آثار ملی به مهندس سیحون استاد دانشگاه تهران نوشته شد که طبق گزارش‌های رسیده وضع ساختمان آرامگاه عمر خیام بسیار نامناسب است و انجمن در نظر دارد که در این مورد اقداماتی به عمل آورد، نقشه و طرح لازم را تهیه نموده با انجمن در این مورد همکاری نمایید و… آقایان سیحون و حسین جودت پس از بازدید آرامگاه خیام در نیشابور طی گزارشی به اطلاع انجمن رسانیدند که: «… راجع به مقبره خیام به‌ طوری که ملاحظه فرموده‌اند، محل آن فعلا چسبیده به بقعه امامزاده محمد محروق می‌باشد و هرگونه عملی در این محل نمی‌تواند استقلال و برجستگی به مقبره خیام بدهد و لازم است که محل جدیدی در همان محوطه در نظر گرفته شود.

با مطالعاتی که در این قسمت به عمل آمده محل آرامگاه تعیین گردید و «کروکی» لازم نیز متناسب با محل جدید تهیه گردید تا در صورتی که مورد موافقت باشد نقشه‌های تکمیلی و صورت برآورد هزینه آن تقدیم گردد. »… انجمن آثار ملی طرحی را که مهندس سیحون برای آرامگاه خیام تهیه کرده بود، در ششم خردادماه (1337ه. ش) به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاد و تقاضا کرد که طرح مذکور را مورد مطالعه دقیق قرار دهند و هرگاه از لحاظ اصول فن معماری ایران نکات و دقایق بیشتری در نظر دارند مراتب را اعلام نمایند تا آقای مهندس سیحون در تکمیل و تهیه نقشه قطعی اقدام نماید.

آقای مهندس فروغی، رییس دانشکده هنرهای زیبا درتاریخ 17خردادماه 1337ش. طی نامه‌ای به انجمن اطلاع داد که طرحی که توسط آقای مهندس هوشنگ سیحون استاد این دانشکده برای آرامگاه حکیم عمر خیام تهیه شده است و «ماکت‌های» مربوط به آن مورد دقت قرار گرفت و از طرف آقای مهندس سیحون درباره آن توضیحات کافی داده شد.

باتوجه به این نکته که در تهیه طرح مزبور از سبک معماری ایرانی حداکثر استفاده به عمل آمده این نقشه چه از لحاظ اصول فن معماری و چه از نظر سبک برای آرامگاه حکیم بزرگ ایران کاملا متناسب است. از آن پس اعضای انجمن آثار ملی در جلسه‌های متعددی موضوع بنای آرامگاه و نقشه آن را مورد بررسی دقیق قراردادند و در برخی از این جلسه‌ها آقایان موید ثابتی، نبوی و برخی دیگر از نمایندگان خراسان در مجلس نیز حضور داشتند.

سرانجام در تاریخ بیست‌وچهارم اسفندماه (1337ه. ش) بین انجمن آثار ملی و آقای مهندس سیحون قراردادی در 13ماده امضا شد و… آقای مهندس سیحون و جودت طی نامه مفصلی به انجمن نوشته‌اند که: «… همانطور که استحضار دارند طرح اولیه ساختمان آرامگاه خیام با استخوان‌بندی فلزی تهیه گردید و درنظر بود که روکار آن با آلومینیوم پوشیده شود، پس از مراجعه به اهل فن معلوم شد که روکش آلومینیوم بر فلز آثار نامطلوبی از لحاظ ترکیبات شیمیایی دارد. از این رو تصمیم گرفته شد که کار با طرز بتون ظریف اجرا گردد و ارتفاع آرامگاه نیز از 12متر به 22متر ترقی داده شود تا عظمت بیشتری پیدا کند….»

نصب اولین سنگ بنا- ساعت 5 بعدازظهر روز سه‌شنبه 28 اردیبهشت ماه (1338ه. ش) با حضور استاندار و جمعی از اعضای انجمن آثار ملی خراسان و روسای ادارات و معاریف نیشابور طی مراسمی اولین سنگ بنای آرامگاه خیام نصب گردید… سنگ‌های لازم جهت جرزها و کتیبه‌ها و از راه‌های داخل و خارجه آرامگاه‌ها در مشهد تهیه شده و مشغول حمل آن‌ها به نیشابور می‌باشند.

عده‌ای از هنرمندان کاشی‌ساز مشهد نیز مشغول تهیه کاشی‌های نفیسی جهت نمای آرامگاه‌ها می‌باشند. برای ارتباط بین دو آرامگاه خیام و عطار نقشه جامعی جهت ایجاد خیابانی وسیع و مشجر تهیه شده و اکنون مشغول احداث آن می‌باشند، چون قسمت عمده اراضی این خیابان متعلق به اشخاص بود آقای ابراهیم سعیدی، عضو انجمن حفظ آثارملی و باستانی نیشابور از طرف انجمن آثار ملی آن اراضی را خریداری نمودند…

انجمن آثار ملی برای چاپ برخی از آثار خیام و عطار و تالیف کتاب‌هایی درباره آن دو بزرگ مطالعاتی به عمل آورده و قراردادهایی با دانشمندان و مولفان منعقد ساخته است… و بدین‌ترتیب در اوایل سال (1341ه. ش) کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید… در روز 29 اردیبهشت ماه (1341ه. ش) با حضور شادروان تیمسار سپهبد آق‌اولی و آقایان دکتر صدیق - تیمسار سرلشکر فیروز - حسن نبوی - دکتر علی‌اکبر شهابی مدیرکل اوقاف و گروهی از معتمدین و مقامات اداری و اعضای انجمن آثار ملی نیشابور پس از اجرای مراسم مذهبی به وسیله حجه‌الاسلام سید نورالله احمدی امام جماعت نیشابور، عظام رمیمه خیام [استخوان‌ها] که در محفظه‌ای قرار داده شده بود به آرامگاه جدید انتقال یافت….

تصویر و تندیس خیام - به منظور تهیه تصویری از خیام که مانند تصاویر سعدی و فردوسی و ابن سینا مورد تصویب انجمن آثار ملی قرار گیرد در مهرماه سال 1341 جلسه‌ای با حضور آقایان دکتر صدیق و دکتر رضازاده شفق و مهندس هوشنگ سیحون رییس دانشکده هنرهای زیبا و اکبر تجویدی معاون دانشکده هنرهای تزیینی و شیرزاد نماینده انتشارات رادیو و هیات‌مدیره انجمن انجمنی تشکیل گردید.

در این جلسه گفته شد که اینک که آرامگاه مجلل و آبرومندی بوسیله انجمن آثار ملی بر تربت حکیم عمرخیام ساخته شده تهیه تصویر خیام لازم می‌نماید و به خصوص که تهیه تصویر خیام به منظور ساختن مجسمه او نیز لازم است… سرانجام تهیه تصویر حکیم عمر خیام به عهده آقای استاد محمدعلی حیدریان گذارده شد و استاد بر مبنای مطالعات و تحقیقاتی که به عمل آمده بود ابتدا طرح سیاه قلم تصویر را تهیه کرد و پس از تایید و تصویب انجمن آثار ملی تصویر حکیم عمر خیام با رنگ و روغن ساخته شد… مجسمه نیم‌تنه حکیم عمرخیام با سنگ مرمر سفید درسال (1349ه. ش) به وسیله استاد ابوالحسن صدیقی تهیه شده و در شمال خیابان ورودی باغ خیام در باغچه جنوبی مهمانسرا قرار داده شده است.

خیام؛ بنیان‌گذاری در جهان ریاضی

نخستین‌بار، وقتی موضوع‌یابی اسنادی پهلوی اول و دوم تا سال 1346ش. را پیش از استخراج اسناد، به تاریخ 8/10/1398 آغاز کردم که کار روزانه آن، یکسال به طول انجامید، هرگز نمی‌دانستم به هنگام مطالعه متن اسناد دیپلماسی فرهنگی که نخستین‌بار بود آن‌ها را طی دوسال کار روزانه استخراج می‌کردم، با چه دنیای پهناوری آشنا می‌شوم.

چنانکه در بخشی از «مقدمه مولف» در کتاب «استفاده دانشمندان مغرب زمین از جبر و مقابله خیام»، با قلم جلال مصطفوی که محسن هشترودی، استاد دانشگاه و رییس دانشکده علوم نیز برای این رساله، تقریظی در سال 1338ش. نوشته، آمده است: «متاسفانه اهمیت و ارزش مقام علمی این دانشمند عالیقدر نه تنها بر مردم ایران، بلکه بر سایر ملل جهان نیز کم و بیش مجهول و اکتشاف ریاضی او حتی بر ریاضی‌دانان نیز مکتوم مانده است؛ زیرا شکی نیست که معرفی دانشمندان قدیم یک کشور و تحقیق در کارهای علمی آنان، از نظر حفظ شعائر ملی و اثبات حقی که دانشمندان مزبور در پیشرفت و سیر تکاملی علوم دارند، در وهله اول از وظایف خاصه مقامات فرهنگی و دانشگاهی کشوری است که زادگاه و محل زندگی آن دانشمندان بشمار می‌رود و با کمال تاسف باید اقرارکنیم که دانشگاه تهران و وزارت فرهنگ نه تنها درباره خیام، بلکه برای شناساندن سایر دانشمندان بزرگ قدیم ایران که قرن‌ها مشعل علم را در سراسر جهان فروزان داشتند تاکنون اقدامات شایسته‌ای که درخور مقام و شخصیت علمی آنان باشد، انجام نداده‌اند.

از طرف دیگر تقریبا از سی سال به این طرف کتاب‌هایی در ایران به طبع رسیده و همه جا پراکنده شده است که هدف و منظور آن‌ها بزرگ جلوه دادن دانشمندان مغرب زمین و تحقیر دانشمندان قدیم بوده و هرکس این کتاب‌ها را بخواند سخت تحت تاثیر قرار گرفته و چنین تصور می‌کند که عقاید قدما و افکار علمی آن‌ها کودکانه و غلط و باطل بوده و علم به معنای واقعی خود در حقیقت از اروپا سرچشمه گرفته و از قرن شانزدهم و هفدهم نور خود را به همه جای دنیا پراکنده نموده است.

ناچار… چه‌کسی حاضر خواهد شد که یک عمر رنج مطالعه بر خود هموار کرده، در مقام بررسی و تحقیق در معتقدات دانشمندان قدیم برآید و اصول و مبانی علوم را با آنچه که امروزه در کتاب‌ها مندرج است مورد مقایسه و سنجش قرار داده و ثابت کند که پایه‌های علوم کنونی بر دوش دانشمندان قدیم بوده و آن‌ها طی قرن‌ها زحمت و مرارت و با استفاده از هوش و نبوغ سرشار خود موفق شدند طرحی چنان متین و محکم برای دانش‌ها بریزند که مرور زمان به هیچ وجه نتوانسته است خدشه در ارکان آن‌ها بیندازد و به‌طور مسلم دانشمندان قدیم ایران در ایجاد این طرح نقشی موثرتر و مهم‌تر از دانشمندان سایر ملل جهان قدیم داشته‌اند…».

درهمین راستا، در یک برگ سند دیپلماسی فرهنگی وزارت امورخارجه پهلوی دوم که در پوشه «انتشارات مطبوعات شوروی درباره ایران» وجود دارد و درست در پایان همان سال 1341ش. (1962م.) که آرامگاه جدید حکیم عمر خیام در نیشابور ساخته شده، آمده است: «سفارت کبرای ایران - مسکو، شماره 2648، تاریخ 18/11/1341- وزارت امورخارجه در روزنامه کومسومولسکا یا پراودا مقاله‌ای بقلم R. Kosolovsky راجع به حکیم عمرخیام شاعر و عالم ایرانی درج شده است.

در این مقاله نویسنده پس از اشاره بعلم (به علم) و فضیلت عمر خیام و این‌که مطالعات او درباره جبر و هندسه و نجوم و اکتشافاتش قرن‌ها قبل از نیوتن ریاضی‌دان غرب بوده است اظهار میدارد که پس از ترجمه کتاب عمر خیام راجع به معادلات جبری بزبان روسی B. A. Rozenfield پروفسور مسکو دریافته است که فرمول معروف به Binom of Newton قبلا به وسیله عمر خیام کشف شده و جای تاسف است که این مطلب تابحال پنهان مانده.

در قسمت آخرین مقاله اضافه شده است که S. Ahmedov یکی از ریاضی‌دانان تاشکند در ضمن تفحضات خود بیک (به یک) کتاب خطی نصیرالدین طوسی یکی از علماء قرن سیزدهم دست مییابد (می‌یابد) که معادله فوق در آن نیز ذکر شده است از مطالعه این کتاب معلوم می‌شود که در آن تاریخ به فرمول Binom of Newton کاملا واقف بوده‌اند. عین قطعه روزنامه به پیوست تقدیم می‌شود… سفیر کبیر- دکتر علیقلی اردلان (در زیر متن با دست خطی نوشته شده است: عینا به اداره روابط فرهنگی ارسال می‌گردد 29/11/41)».

و در پایان باید به این نکته اشاره کرد که ویل و آریل دورانت در کتاب «تاریخ تمدن - عصر ایمان، بخش اول» نوشته‌اند که: «تاریخ از زندگی خیام تقریبا چیزی نمی‌گوید، ولی نام بسیاری از مولفات او را یاد می‌کند: از جمله کتاب جبر است که سال 1851م. [1268ق. حکومت ناصرالدین شاه قاجار] به فرانسه ترجمه شد. خیام این علم را از آنچه خوارزمی و علمای یونان می‌دانستند، پیشتر برده است. وی برای معادلات درجه سوم راه‌حلهایی یافته که به گفته اهل فن، شاید مهم‌ترین کشف ریاضی در قرون وسطی است.»