احکام و ارکان سوگند در قانون ایران

اشخاص هنگام طرح دعاوی از دلایلی که به موجب قانون مشخص شده است، برای اثبات دعوی یا دفاع از آن استفاده می کنند، که این دلایل عبارت اند از:

• اقرار
• شهادت شهود
• اسناد
• سوگند

سوگند

درواقع سوگند به این معنی است که شخصی برای اثبات حق خود، وقتی از راه دیگری نمی تواند حق یا باطل را ثابت کند، لفظ جلاله خداوند یا دیگر مقدسات را شاهد درستی سخن خود قرار می دهد. طبق ماده ۲۷۱ قانون آیین دادرسی مدنی، در مواردی که صدور حکم دادگاه منوط به سوگند شرعی است، دادگاه به درخواست متقاضی، قرار اتیان سوگند (سوگند خوردن) صادر کرده و در آن، موضوع سوگند و شخصی را که باید سوگند یاد کند، تعیین می نماید.

قوانین موضوعه کنونی ایران در قَسَم

درحقوق کنونی ما اهمیت نظری سوگند در میان دلایل اثبات دعوا به جهای خود باقی است همان چهره مذهبی و ماورایی اصلی را دارد زیرا به لفظ لایه و با نام خداوند ادا می شود (ماده ۲۸۰ قانون آیین دادرسی مدنی) اثری قاطع دارد دعوا را از بین می برد و از این جهت شبیه اقرار است.(ماده ۲۷۱) وانگهی مواد متعددی از قانون آیین دادرسی مدنی (۲۷۰-۲۸۹) و قانون مدنی (۱۳۲۵-۱۳۳۵) به آن اختصاص یافته است ولی در عمل کمتر از این دلیل استفاده می شود و به دشواری می توان مصداق روشنی از حکم مبتنی بر سوگند در رویه قضایی مشاهده کرد .

انوع سوگند قضایی در حقوق

همانگونه که اشاره شد ، سوگند یا قسم به عنوان یکی از مهم ترین ادله اثبات دعوا ، نقش ویژه ای در اثبات دعاوی مختلفی خواهد داشت و به اعتبار نقش و کاربرد وسیع سوگند، می توان آن را به انواع و اقسام مختلفی تقسیم بندی نموده و مورد بررسی قرار داد. به عنوان مثال، گاهی ادای سوگند در دادگاه در شرایطی انجام میشود که مدعی هیچ گونه دلیلی برای اثبات ادعای خود ندارد که به این نوع سوگند در حقوق، سوگند بتی یا قاطع دعوا گفته می شود. در مقابل، گاهی سوگند یا قسم به دلیل ناقص بودن ادله ارائه شده ( و نه فقدان دلیل ) ادا میشود که تحت عنوان سوگند تکمیلی شناخته میشود. علاوه بر این، یکی دیگر از انواع سوگند یا قسم در دادگاه، سوگند استظهاری است که در دعاوی علیه میت یا متوفی ضروری خواهد بود. به همین مناسبت، انواع سوگند قضایی در آیین دادرسی مدنی و در حقوق شامل سوگند قاطع دعوا ، سوگند تکمیلی و سوگند استظهاری است. اما با توجه به تعریف سوگند ، می توان آن را به دو دسته کلی سوگند عهدی و سوگند قضایی تقسیم بندی کرد که بر اساس آن :

• سوگند عهدی نوعی سوگند است که به موجب آن شخص عهد می نماید که ماموریت یا اقدامی را با شرایط مشخصی به گونه شایسته انجام دهد ؛ مانند سوگندی که رییس جمهور ، نمایندگان مجلس ، قضات و وکلای دادگستری یاد می نمایند . لازم به ذکر است که سوگند عهدی ارتباط چندانی با ادله اثبات دعوا ندارد .
• سوگند اثباتی یا قضایی نوعی سوگند است که در چارچوب قانون ، ادعا را اثبات می کند و بنابراین یکی از مهم ترین ادله اثبات دعوا محسوب می شود و چون باید نزد دادرس یا قاضی بیان شود، به آن سوگند قضایی نیز گفته می شود. احکام مربوط به سوگند اثباتی یا قضایی در مواد 1325 الی 1335 قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است که علاوه بر آن در مواد 270 الی 289 قانون آیین دادرسی مدنی مقررات شکلی مربوط به آن بیان شده است. بر اساس مواد مذکور ، سوگند اثباتی یا سوگند قضایی را می تواند به سه دسته تقسیم بندی کرد که اقسام سوگند قضایی عبارتند از :
• سوگند قاطع دعوا یا سوگند بتّی: سوگند بتی یا سوگند قاطع دعوا سوگندی است که به وسیله آن حسب مورد ادعای مدعی اثبات شده و یا ساقط می شود.
• سوگند تکمیلی: نوعی سوگند است که مدعی برای تکمیل دلایل ناقصی که ارائه نموده است ادا می کند. بنابراین تفاوت آن با سوگند بتی آن است که اگر چه مدعی دلیلی را ارئه کرده است، اما این دلیل به تنهایی توان اثبات ادعا را ندارد ؛ اما در سوگند بتی ، مدعی هیچ دلیلی برای اثبات ادعای خود ارائه نکرده است.
• سوگند استظهاری: یکی از انواع سوگند قضایی است که در دعاوی علیه میت مورد استفاده قرار می گیرد . به موجب ماده 1333 قانون مدنی در دعوای بر متوفی در صورتی که اصل حق ثابت شده و بقای آن در نظر حاکم ثابت نباشد، حاکم می تواند از مدعی بخواهد که بر بقای حق خود قسم یاد کند.

برای مدعی علیه نسبت به درخواست سوگند از سوی مدعی، سه حالت متصور است:

• پذیرش اتیان سوگند

در صورتی که مدعی علیه (منکر)، نسبت به ادعای خود قطع داشته باشد و بر نفی استحقاق مدعی سوگند یاد کند، ادعای مدعی رد می شود و دادگاه به بی حقی خواهان حکم می دهد.

• خودداری از ادای سوگند و رد آن به مدعی

مدعی علیه می تواند از ادای سوگند امتناع ورزد و سوگند را به مدعی واگذار کند، به این معنا که مدعی با قسم خوردن، ادعای خود را ثابت کند. در این صورت اگر خواهان سوگند یاد کند ادعای او ثابت می شود و در صورتی که نکول کند، ادعای او مطابق ماده ۲۷۳ قانون آیین دادرسی مدنی، ساقط خواهد شد.

• نکول مدعی علیه و آثار آن

هر گاه مدعی علیه، از ادای سوگند خودداری کند و از اختیاری نیز که در رد سوگند به مدعی دارد، استفاده نکرده و این مطلب را به دادگاه اعلام نکند، دادگاه سه مرتبه به مدعی علیه اخطار می کند که ادای سوگند کرده یا آن را به مدعی رد کند؛ در غیر این صورت ناکل شناخته خواهد شد. هرگاه مدعی علیه در پی هر یک از اخطارها، سوگند یاد کرده یا آن را به مدعی رد کند، تکلیف ادعا، حسب مورد تعیین می شود. اما اگر مدعی علیه بر موضع خود اصرار کند، ناکل شناخته می شود. (اخطارهای دادگاه و پاسخ های مدعی علیه در همان جلسه ای که برای ادای سوگند تعیین شده است، انجام و در صورت مجلس درج می شود و برای این منظور نیازی به تجدید جلسه نخواهد بود.) هرگاه مدعی علیه، با وجود اخطارهای سه گانه دادگاه بر موضع خود اصرار کند، دادگاه ادای سوگند را به مدعی واگذار می کند که با سوگند وی ادعایش ثابت و به موجب آن حکم صادر می شود و با خودداری او از ادای سوگند، ادعای او ساقط می شود.

ضعیف ترین دلیل در بین ادله به معنای اخص

ضعیف ترین دلیل در بین ادله به معنای اخص ، سوگند می باشد عملکرد این نوع دلیل فقط به منظور فصل خصومت است معادل عربی سوگند کلمه قسم خلف به فتحذ حاد و یمین می باشد و آن اظهاری است که شخص با گواه گرفتن خداوند به نفع خود می نماید باید متذکر شد که قسم تنها وظیفه منکر نیست بلکه در مواردی مدعی نیز می توانید برای فیصله دادن دعوا قسم بخورد بنابراین توجیه مناسبی نخواهد بود که بگوییم مبنای قسم اخیر ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی مدنی که پس از بیان اصل برائت نتیجه می گیرد که اگر کسی مدعی حق یا دنی باشد باید آنرا اثبات کند در غیراینصورت با سوگندخوانده حکم برائت صادر خواهد شد قاعده کلی البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر است قانونگذار مشخص ننموده چرا که اگر مدعی نتوانست بر صحت ادعای خود دلیل بیاورد. منکر باید قسم بخورد و آیا هرکس می تواند ادعای دینی علیه دیگری داشته باشد و به دلیل عدم توانایی اثبات از طرف دیگر بخواهد که او قسم بخورد ماده ۲۷۲ آیین دادرسی مدنی نیز با تکرار و تاکید بلاوجه حکم مذکور در ماده ۱۹۷ آیین دادرسی مدنی می گوید هرگاه خواهان مدعی فاقد بینه و گواه واجد شرایط باشدو خوانده مدعی علیه منکر ادعای خواهان بوده به تقاضای خواهان منکر ادای سوگند می نماید و به موجب آن ادعا ساقط خواهد شد. به نظر می رسد همانطور که فقهای مالکی بیان داشته اند باید بین مدعی و منکر شرکت و داد و ستد بوده باشد تا افراد سفاه و طماع اهل فضیلت را با سوگند دادن آنان خوار ننماید بنابر این سوگند را در صورتی که اماراتی دال بر تعامل قبلی بین دو طرف و سابقه را به دائن و مدیونی موجود باشد میتوان متوجه منکر نمود.

مهلت ادای سوگند به طرفین

ادای سوگند یک وظیفه شرعی و قانونی است و اگر کسی به دروغ سوگند بخورد عواقب شدید قانونی برای وی در پی خواهد داشت، بنابراین باید به ادای سوگند با تفکر و تعمق بنگریم، تا قبل از ادای سوگند مدعی می تواند ادعای خود را به روش های دیگری ثابت کند و مدعی علیه نیز می تواند همین ترتیب را در عدم اثبات مدعی رعایت کند. بنا به درخواست طرفین، دادگاه مهلت ادای سوگند را به طرفین بدهد. مهلت ادای سوگند توسط دادگاه تعیین می شود. دادگاه براساس موقعیت و وضعیت طرفین مهلت حضور در دادگاه ادای سوگند را مشخص می کند. باید اذعان کنیم که اگر یکی از طرفین بنا به دلایلی در دادگاه ادای سوگند حضور نیابد دوباره مهلت دیگری تعیین می شود، بخاطر این که ادای سوگند باید در جلسه دادرسی انجام پذیرد. البته تعیین وقت طولانی به ضرر طرفین بوده و دادگاه می تواند خارج از نوبت مهلتی را برای ادای سوگند مشخص کند. این نوع تعیین وقت به ادای سوگند برمی گردد و سوگند تکمیلی یا استظهاری در این میان نیست.