آیا بازگشت برجام فشار مالیات بر مردم را کم می‌کند؟

به گزارش پایگاه خبری ساعد نیوز به نقل از فرارو، مالیات خانه های خالی، مالیات خودرو و خانه لوکس، مالیات حساب های بانکی، مالیات بردرآمد و... تقریبا روزی نیست که بدون شنیدن یا خواندن خبری درباره یک از انواع مالیات ها به شب نرسد. واقعا چرا؟ چطور شده کشوری که صاحب منابع عظیم نفت و گاز است، تلاش می کند با تعریف و اخذ مالیات های مختلف هزینه ها و درآمدهایش را هماهنگ کند؟ آیا همه چیز تقصیر تحریم ها، محدودیت های فروش نفت و دست انداز های پیش روی مبادلات تجاری است و همزمان با بازگشت احتمالی برجام اوضاع عادی خواهد شد؟

مالیات؛ جایگزین فروش نفت

یک روز بالاخره در چاه های نفت را می بندیم و کشور را با درآمد های مالیاتی اداره می کنیم. این رویا سال ها قبل از اینکه تحریم ها موی دماغ فروش نفت ایران شود، در سر بعضی حاکمان ایرانی جاخوش کرده بود. آن ها از خودشان پرسیده بودند اگر به هزار و یک دلیل روزی برسد که نتوانیم نفت بفروشیم چطور کشور را ادره کنیم و فکر می کنید راه حل چیست؟ بله! مالیات! آمار های بانک مرکزی از سال ۸۰ به بعد نشان می دهند سهم مالیات از تامین مخارج دولت مدام بیشتر و بیشتر شده تا بالاخره در سال ۹۶، درآمد های مالیاتی، حدود ۷۰ درصد پول دولت را تامین کرده است.

از سال ۹۷، ولی تحریم ترامپ، محدودیت های فروش نفت و... دست به دست هم دادند تا آمار های مربوط به خرج و مخارج دولت و درآمد های نفتی حالت محرمانه به خود بگیرند. از همان سال بوده که مردم به طور مداوم نجواهایی درباره مالیات شنیده اند و کار به جایی رسیده که الان تقریبا هیچ روزی بدون انتشار اخباری درباره مالیات خانه های خالی، مالیات خودرو و خانه لوکس، مالیات حساب های بانکی، مالیات بردرآمد و... به شب نمی رسد. هدف، نهایتا همانی است که گفتیم. بستن در چاه های نفت و تامین هزینه ها با استفاده از مالیات ها. اما این اتفاق واقعا کی رخ می دهد و قادر خواهیم بود ۱۰۰ درصد هزینه های دولت را تنها به کمک مالیات ها تامین کنیم؟

دولت از کجا پول درمی آورد؟

بخش اصلی درآمد های دولت تا سال ۹۲ توسط فروش نفت تامین می شده؛ اگر بخواهیم نگاه دقیق تری داشته باشیم، درآمد های دولت به دو بخش اصلی تقسیم می شود. اول درآمد های عمومی است و دیگری درآمد حاصل از واگذاری ها. بخش اول یعنی درآمد های عمومی، به درآمد هایی گفته می شود که در آن از سرمایه های ملی برای درآمد استفاده نمی شود. بخش عمده درآمد عمومی دولت را درآمد های مالیاتی تشکیل می دهد. سایر درآمد های عمومی دولت در شش زیربخش دیگر تقسیم می شوند که عبارت هستند از دریافت کمک های اجتماعی، دریافت کمک های بلاعوض از سایر کشور ها (که مقدار آن در حال حاضر نزدیک به صفر است)، درآمد حاصل از مالکیت دولت، درآمد حاصل از خدمات و فروش کالا، درآمد حاصل از جرائم و خسارات و درآمد های متفرقه.

طرف مقابل درآمد های عمومی، واگذاری دارایی ها قرار دارد که عبارت هستند از واگذاری دارایی های سرمایه و مالی. فروش نفت در بخش واگذاری دارایی های سرمایه ای قرار دارد چرا که نفت به عنوان سرمایه ملی هر کشوری محسوب می شود. موفقیت هر دولتی در این است که هزینه های خود را از بخش درآمد های نفتی تامین کند و سراغ سرمایه ها نرود. برای همین یکی از چشم انداز های اقتصاد ایران حتی قبل از اینکه موضوع تحریم ها پیش بیاید، بستن در چاه های نفت و اتکا به درآمد های عمومی بوده است. دلایل آن هم که واضح است؛ فروش نفت سختی های خودش را دارد و منابع نفتی هم محدود هستند. آبان سال ۹۷ وقتی دونالد ترامپ خودکارش را چرخاند و آن کاغذ لعنتی را امضا کرد، تقریبا همه مطمئن شدند ایران دیر یا زود باید وابستگی خود به نفت را کم و کمتر کند.

مالیات؛ کلید حل معادله های اقتصادی

هر خانواده ای که دخل و خرجش با هم نخواند، مجبور است فرش زیر پایش را بفروشد تا از نان شبش محروم نشود. دولت ها هم چنین وضعیت دارند. وقتی درآمد های عمومی دولت کفاف خرج های بی اندازه را ندهد، یا باید در خرج کردن صرفه جویی کند یا سرمایه های ملی (بخوانید نفت) را بفروشد تا روزگارش بگذرد. سال ها پس از اکتشاف نفت، اقتصاد ایران رویای کم کردن میزان فروش نفت و اتکا به درآمد های مالیاتی را در سر پرورانده است. در چند سال اخیر، حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد کل درآمد های عمومی از محل مالیات تامین شده است. البته در بعضی سال ها مثل سال ۸۷، میزان درآمد های مالیاتی کم شد و تنها ۶۳ درصد درآمد های عمومی دولت از بخش مالیات به دست آمد. در این سال مالیات تنها کفاف یک سوم خرج های دولت را داد و به نسبت سال های قبل و بعدش نیازمندی مان به فروش نفت بیشتر بود. در سال ۱۳۹۷ وضع کمی بهتر شد و حدود ۷۰ درصد درآمد های عمومی دولت از بخش مالیات تامین دش. رقم درآمد های مالیاتی در سال ۸۰ تنها چهار هزار میلیارد تومان بود، اما از آن به بعد هر سال حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش پیدا کرده و مثلا در سال ۹۶ به رقم ۱۱۶ هزار میلیارد تومان رسید.

تقصیر اصلی افزایش درآمد مالیاتی را شاید بتوان گردن تحریم ها انداخت و ادعا کرد دولت از وقتی دید قادر نیست فروش نفت را مدیریت کند روی افزایش درآمد های مالیاتی تمرکز کرد. اگر این نظریه را دنبال کنیم، به نشانه هایی روشن می رسیم. مثلا در سال ۹۰، بعد از آنکه دیدیم درآمد های نفتی از درآمد های مالیاتی پیشی گرفته و دوباره نیاز ما به فروش نفت از ۵۰ درصد گذشته، دولت نرخ مالیات را زیاد کرد و مالیات بر ارزش افزوده که بخش اعظم درآمد های مالیاتی را به خود اختصاص می دهد از سه درصد به چهار درصد رسید. این اقدام تاثیر خود را گذاشت، اما کافی نبود. چرا که در پایان همان سال باز هم درآمد های نفتی از درآمد های مالیاتی بیشتر شد. برای همین سال ۹۱ مالیات به پنج درصد و سال بعد آن به شش درصد رسید. اهمیت بی نیاز شدن از فروش نفت در سال های تحریم بیشتر و بیشتر شد تا در سال ۹۳ مالیات بر ارزش افزوده هشت درصد و سال ۹۴ این رقم به ۹ درصد رسید. این تقریبا پایان ماجرا بود. چراکه بعد از آن مشکل دولت درباره فروش نفت تا حدی حل شد.

آمار ها نشان می دهند سیر نزولی فروش نفت که از رقم دو میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در سال های ۸۳ و ۸۴ به رقم یک میلیون و ۴۶۲ هزار بشکه در سال ۹۳ رسیده بود بالاخره متوقف شد و نمودار ها دوباره صعودی شدند. همین افزایش فروش نفت باعث شد که دیگر درصد مالیات در ارزش افزوده زیاد نشود و روی همان ۹ درصد بماند. سال ۹۶ ایران حدود دو میلیون و ۵۴۳ هزار بشکه نفت فروخت تا بیشترین میزان درآمد نفتی به ثبت برسد. در این سال درآمد های نفتی به عدد ۹۲ هزار میلیارد تومان رسید. با اینکه از سال ۹۳ به بعد درصد مالیات تغییری نکرد، اما در این چهار سال درآمد مالیاتی کشور هر سال بیشتر از سال قبل بود. آخرین رقمی که از درآمد های مالیاتی در دسترس است نشان می دهد سال ۹۶ مردم ۱۱۶ هزار میلیارد تومان به دولت مالیات داده اند تا نشان دهند سود آن ها برای دولت از سود فروش نفت بیشتر است.

تحریم و ترامپ شاید عامل کاهش فروش نفت و بعد افزایش فشار مالیات باشند اما اگر با دیدی بلندمدت به ماجرا نگاه کنیم و به خودمان نهیب بزنیم که ذخایر نفت کشور همیشگی نیست چطور؟ آیا هنوز روند تغییر منبع درآمدهای دولت از نفت به مالیات همان قدر آزاردهنده به نظر می رسد؟

مالیات کی کاملا جانشین فروش نفت می شود؟

پول دارترین سرمایه دار ها هم از خیر درآمدهایشان نمی گذرند. حتی اگر خیلی ناچیز باشد. پس نباید انتظار داشته باشیم دولت به طور کامل در چاه های نفت را ببندد و مملکت را با سود حاصل از مالیات اداره کند. اهمیت کم اثر کردن فروش نفت این است که اگر یک روز بلای آسمانی دیگری نازل شد و دیگر نتوانستیم حتی یک بشکه نفت بفروشیم، همچنان قادر باشیم کشور را اداره کنیم. مقایسه درآمد های عمومی، درآمد های نفتی و مخارج دولت ها از سال ۸۰ به بعد نشان می دهد کلی در این زمینه پیشرفت کرده ایم اما تا موفقیت کامل فاصله زیادی باقی مانده است.

نیمه اول دهه ۸۰، خرج های دولت از دوبرابر درآمد های عمومی هم بیشتر بود. به طوری که نسبت درآمد های عمومی به مخارج تقریبا ۴۵ درصد بود و این نشان می دهد نصف بیشتر خرجمان را با فروش نفت تامین کرده ایم. این سهم در نیمه دوم دهه هشتاد مدام تغییر می کرد تا جایی که یک سال درآمدمان تنها ۵۵ درصد مخارج را تامین می کرد و یک سال بعد آنقدر از نفت بی نیاز می شدیم که تنها ۱۲ درصد خرج دولت از فروش نفت تامین می شد. برای همین است که سال ۸۸ درخشان ترین سال از نظر بی نیازی از نفت بوده و سهم درآمد های عمومی از مخارج کشور به ۷۸.۵ درصد می رسد. در هفت سال اول دهه ۹۰، سهم درآمد های عمومی دولت از مخارج بین ۶۰ تا ۷۰ درصد متغیر بوده و به عنوان مثال در سال ۹۶، آمار ها می گویند درآمد های عمومی، ۶۹ درصد مخارج کشور را پوشش داده اند. پس از اتفاقاتی که در آبان سال ۱۳۹۷ رخ داد، آمار های فروش نفت ایران جنبه محرمانه پیدا کرد و اگرچه بعضی منابع جسته گریخته اشاراتی به آن داشته اند و چند رسانه خارجی هم ادعا هایی را مطرح کرده اند، اما به خاطر یکی نبودن منبع آماری نمی توان به آن استناد کرد. به هرحال موضوع اصلی چیزی دیگری است.

اگر فرض کنیم اوضاع همان روال عادی را دنبال کرده باشد، به نظر شما رویایی بی نیازی به پول فروش نفت کی و کجا عملی خواهد شد؟ بیاید یک تخمین ساده بزنیم؛ اگر سهم درآمد های عمومی در نیمه اول دهه ۸۰ را ۴۵ درصد فرض کنیم و این رقم در نیم اول دهه ۹۰ به ۶۵ درصد رسیده باشد، کی می توانیم کل مخارجمان را از مالیات تامین کنیم؟ نگاه به گذشته نشان می دهد در این ۱۵ سال اخیر، سهم مالیات ۲۰ درصد افزایش پیدا کرده است. حالا برای اینکه سهم مالیات از تامین مخارج دولت به ۱۰۰ درصد برسد، در سال ۱۴۲۴ کشور می توان انتظار داشت دولت از فروش نفت بی نیاز شود. پس حداقل در ۲۴ سال آینده قرار است مدام درباره همین مالیات ها بشنویم و با نوشته هایی مثل همینی که خواندید روبرو شوید.

آیا سه کشور اروپایی به مذاکرات در وین سرعت می دهند؟