عجیب اما واقعی/ مهندسان چینی و هندیِ واکسن برکت، کرونا گرفتند!

به گزارش سایت خبری ساعد نیوز به نقل از فارس، تولید ۵۰ میلیون دوز واکسن تا پایان شهریور، چیزی نیست که کسی از مردم ایران نشنیده باشد. وعده ای که مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان امام، بارها آن را تکرار کرد و حتی تا اواخر تیرماه هم بر اجرایی شدن آن اصرار داشت. اما حالا، فقط چند روز تا پایان شهریور مانده و تعداد واکسن ها به ۱۰ میلیون دوز رسیده است. هرچند اخیرا خط ۲ برکت هم وارد مدار تولید شده اما عملا بعید است تعداد واکسن های تولیدی از مرز ۱۵ میلیون دوز عبور کند. چه عواملی باعث شد که این وعده با تاخیر مواجه شود؟ اگر فقط تحریم های آمریکا مانع بود، مگر در این ۴۰ سال تحریم وجود نداشت، پس چرا ستاد اجرایی پیش بینی آن را نکرده بود؟

تحریم در لحظه!

واکسن برکت در ۹ دی ۱۳۹۹ به مرحله تست انسانی رسید. اولین واکنش آمریکا مشخص بود: تحریم بنیاد برکت در کمتر از ۲ هفته. واکسن، آن هم واکسن کرونا چیزی نبود که آمریکا روی آن شوخی داشته باشد. بازی با سلامت مردم، همیشه مهمترین ابزار آمریکا برای ایجاد نارضایتی در ایران بوده است. از طرفی، ورود یک بازیگر جدید به بازار واکسن، می توانست انحصار تکنولوژیک و سودآوری بالای شرکت های آمریکایی را با خطر جدی مواجه کند.

اما تحریم در ایران اثر دوگانه ای دارد؛ هم مانع پیشرفت هاست و هم عامل پیشرفت های بزرگ. تحریم که می شویم، ناچاریم که روی پای خودمان بایستیم. البته که تلاش می کنند نگذارند اما هرجا اراده کرده ایم، موفق شده ایم. ماجرای واکسن هم از همین دست بود.

همه چیز از نقطه صفر

باتوجه به اهمیت فاکتور زمان در مبارزه با کرونا، برکت از همان روزی که تست های اولیه اش با موفقیت مواجه شد، تولید انبوه واکسن را در دستور کار خود گذاشت. موفقیت این کار، نیازمند راه اندازی مجموعه تولید واکسن از نقطه صفر بود. چراکه ایران حداقل ۱۶۰ میلیون دوز واکسن نیاز داشت و هیچکدام از زیرساخت های موجود در کشور پاسخگوی آن نبود؛ نه آزمایشگاه ها و نه خطوط تولید.

مراحل اصلی تولید ماده موثره واکسن کرونا شامل کشت سلول و سپس تکثیر ویروس و در نهایت کشتن ویروس و فیلتراسیون آن می شود. این تکنولوژی، همان چیزی بود که ایران را به جمع ۶ کشور واکسن ساز دنیا وارد کرده بود. اما برای همین کار هم آزمایشگاه هایی پیشرفته با سطح ایمنی زیستی بالا مورد نیاز بود. این آزمایشگاه ها در ۴ سطح طبقه بندی می شوند که با نام BSL 1-4 (BioSafety Level 1 to 4) شناخته می شوند. آزمایشگاه مناسب برای ویروس مسری کرونا BSL4 است اما به دلیل تحریم های آمریکا تقریبا امکان دسترسی به آن برای ایران وجود نداشت.

بهترین آزمایشگاه فعال ایران، یک آزمایشگاه BSL2 بود که برای ویروس کرونا امن نبود. بزرگترین آزمایشگاه BSL3 خاورمیانه در مشهد هم با ۹۲ درصد پیشرفت، بیش از ۱۲ سال متوقف مانده بود و تجهیزات آن در حال از بین رفتن بود. به همین دلیل، ساخت یک آزمایشگاه مدرن، مجهز و بزرگ BSL3 از همان ابتدای تحقیقات، در دستور کار قرار گرفت تا توان کشت انبوه سلول، متناسب با نیاز خطوط تولید صنعتی را داشته باشد.

راه اندازی آزمایشگاهی حتی در این سطح، کار ساده ای نبود. اغلب تجهیزات در انحصار آمریکا بود و فروش آن به ایران ممنوع! یکی از تجهیزات اصلی مورد نیاز، بین ۹ کشور دست به دست شد تا به ایران برسد. به این شکل که در هر کدام از این کشورها یک بار دستگاه باز و رجیستر می شد تا آن کشور به عنوان خریدار ثبت شود. پس از بازگشت نماینده شرکت تولیدکننده، دستگاه مجددا بسته بندی شده و به کشور بعدی ارسال می شد. به این ترتیب، بعد از چند بار جابجایی در کشورها، دستگاه از پوشش شرکت خارج می شد و نماینده شرکت برای رجیستری مراجعه نمی کرد. به این ترتیب، امکان ورود این دستگاه به ایران با چند ماه تاخیر فراهم شد.

قطعه دیگری که برای استفاده در مقیاس صنعتی، تعداد زیادی مورد نیاز بود، از طریق چند نفر خریداری شد تا هر کس فقط تعداد محدودی از آن را خریده باشد که استفاده اش در آزمایشگاه توجیه پذیر باشد. با این وجود، در فرودگاه جلوی خروج همان تعداد را هم گرفتند و در نهایت کمتر از نصف این قطعات به ایران رسید.

شکست انحصار مواد اولیه

تولید واکسن، علاوه بر ویروس کشته شده، نیازمند مواد اولیه ای است که عموما در انحصار آمریکا است؛ از حامل های سلولی گرفته تا ژل مورد استفاده در واکسن. باتوجه به تحریم های ظالمانه آمریکا و احتمال ورود ایران به جمع واکسن سازان دنیا، واردات این مواد نیز اگر نگوییم غیرممکن، لااقل کار به شدت پیچیده ای بود. مثلا در مورد یک ماده اولیه، پلیس با ارائه مقاله علمی به خریدار اعلام کرد این مقدار ماده اولیه، بیش از نیاز یک آزمایشگاه است و در نهایت فقط اجازه خروج یک بیستم آن را داد. اتفاقی که نشان از آمادگی جدی و همه جانبه آمریکایی ها در ممانعت از ارسال کالاهای حساس به ایران داشت.

مشکلاتی از این دست باعث شد خرید مواد اولیه و همزمان تلاش برای ساخت آنها نیز بلافاصله در دستور کار قرار بگیرد. بخشی از این مواد خریداری و بخشی دیگر توسط شرکت های دانش بنیان داخلی بومی سازی شد. این تحول بزرگ تکنولوژیک باعث شد تا نگرانی ایران برای تامین مواد اولیه در روزهای تولید، تا حد زیادی کاهش یابد. ضمن آنکه بهره وری خطوط تولید نیز بالاتر رفت. این پیشرفت ها در این نقطه باقی نماند و ایران در همین مسیر به امکان افزایش مقیاس (Scale up) تقریبا نامحدود در تولید ماده موثره واکسن رسید.

حالا نقطه سر خط

پس از تولید ماده موثره، نوبت به تولید واکسن می رسید. اغلب خطوط تولید موجود ایران مربوط به واکسن های متنوع کودکان بود که مجموعا حدود ۳۰ میلیون دوز در سال تولید می کردند. این خطوط، نه تنها توان تامین ۱۶۰ میلیون واکسن کرونای مورد نیاز ایران را نداشت، بلکه اساسا خروج آنها از مدار هم ممکن نبود، چراکه واکسن های سلامت کودکان هم باید روزانه تولید شده و به مصرف جامعه می رسید.

چاره ای نبود؛ خط تولید واکسن کرونا هم باید از صفر ساخته می شد. اولین خط تولید برکت، با اتکا به امکانات موجود در داخل کشور راه اندازی شد. مهمترین بخش خط تولید «بیورآکتور» است که واکنش ها در آن انجام می شود. یک بیورآکتور ۵۰۰ لیتری، به عنوان قلب خط تولید از یک واحد نیمه کاره تولید واکسن در موسسه برکت گرفته شد. دو بیورآکتور ۲۰ و ۱۰۰ لیتری دیگر نیز از یک کارخانه خریداری و به خط تولید اضافه شد. نرم افزارهای مربوطه هم با دانش ایرانی به روز رسانی شد و خط ۱ در اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ به بهره برداری رسید. این خط پس از صدور مجوز واکسن برکت در ۲۴ خرداد، طبق برنامه حدود ۸ میلیون دوز واکسن در تیر و مرداد تولید کرد.

ظرفیت خط اول نهایتا ۴ میلیون دوز واکسن در ماه بود، و این عدد فاصله زیادی با نیاز ایران داشت. هرچند مخبر، به عنوان بالاترین مقام مرتبط با برکت، در طول یک سال اخیر بارها بر لزوم واردات واکسن تاکید کرده بود اما تهدیدی به نام تحریم امکان این کار را زیر سوال می برد. پس واحدهای بزرگتری باید احداث می شد. شرکت های ایرانی توان تولید و تامین چنین تجهیزاتی را نداشتند و خرید واکسن از خارج هم با مشکل تحریم مواجه بود.

توسعه از طریق هند و چین

مذاکرات با شرکت های خارجی شروع شد. یک شرکت چینی در دی ماه ۹۹ حاضر شد ظرف ۶ ماه یک واحد بزرگ با ظرفیت تولید ۲۵ میلیون دوز واکسن در ماه را در ایران احداث کند. این کمترین زمان و بیشترین ظرفیت تولیدی بود که در آن زمان ایران می توانست به آن دست یابد. طبق برنامه، این خط باید تا تیرماه نصب و وارد چرخه تولید می شد.

هرچه زمان می گذشت، تحریم های آمریکایی بیشتر خودش را نشان می داد. ایران در زمستان ۱۳۹۹حدود ۱۷ میلیون دوز واکسن کواکس، ۲ میلیون دوز واکسن بهارات و ۲ میلیون دوز واکسن اسپوتنیک خریده بود اما تا پایان سال ۹۹ کمتر از ۷۰۰ هزار دوز واکسن به ایران رسید که حدود یک سوم آن هم هدیه چین و روسیه بود. کواکس هیچ واکسنی نداده بود و هند فقط ۱۲۵ هزار دوز واکسن فرستاد و مانع ارسال بقیه آن شد. واکسن های روسی هم به کندی تولید و وارد می شد.

سال جدید رسید اما واکسن نرسید. برکت در فروردین ۱۴۰۰، برای اینکه واکسن سریع تر به مردم برسد، یک خط تولید دیگر هم از هند خریداری کرد که قرار بود از خرداد وارد چرخه تولید شود. این خط کوچکتر از نمونه چینی بود و با بیورآکتور ۱۲۰۰ لیتری خود امکان تولید ۸ میلیون دوز واکسن در ماه داشت.

کلاف پیچیده کرونا، انحصار و تحریم

مشکل تازه آغاز شده بود. شرکت هندی ساخت تجهیزات را شروع کرده بود که کرونای دلتا هند را به تعطیلی کشاند. کارخانه تولیدکننده تجهیزات هم همانند بسیاری از موسسات هند تعطیل شد. بعد از مذاکرات فراوان، بالاخره مجددا کار با تاخیر شروع شد اما مشکل دیگری وجود داشت. پرواز میان فرودگاه های ایران و هند متوقف شده بود و امکان ارسال تجهیزات به ایران نبود. با پشت سر گذاشتن همه این مشکلات، تازه موضوع تحریم به میان آمد.

آمریکا فروش بیورآکتور به ایران را به بهانه دومنظوره بودن این دستگاه تحریم کرده بود. این بیورآکتور هم تحت عنوان وسل تانک و با واسطه یک شرکت خارجی به فرودگاه هند رسیده بود. با این حال در فرودگاه اجازه خروج دستگاه را ندادند و خواهان گفتگو با مدیرعامل شرکت خریدار شدند. بیورآکتوری که هزینه آن هم پرداخت شده بود، حدود یک ماه در فرودگاه ماند، نه اجازه خروج می دادند و نه اجازه بازگشت به کارخانه. خط تولید بدون رآکتور هم عملا به هیچ دردی نمی خورد.

در نهایت، این دستگاه حساس با جداکردن قطعات، از فرودگاه خارج شد و هر یک از قطعات به کشور دیگری فرستاده شد تا از آنجا به ایران بیاید. در این مسیر هم مجددا بعضی تجهیزات توسط کشورها برای چند روز توقیف شدند. با تمام سختی ها، قطعات بیورآکتور و خط تولید بالاخره با حدود یک ماه و نیم تاخیر و در تیرماه، به صورت محموله های جدا از هم به ایران رسید.

برای خط تولید چینی هم اتفاق مشابهی افتاد؛ آمریکا جلوی ارسال بیورآکتور را گرفت و ارسال این دستگاه هم با تاخیر مواجه شد.

البته تحریم ها محدود به بیورآکتور نبود. اغلب دستگاه های مرتبط با خط تولید واکسن مورد شناسایی و پیگیری آمریکا قرار می گرفت. چرا که کاربرد این دستگاه ها مشخص بود و به جز ایران، فقط ۶ کشور دیگر تکنولوژی به کارگیری این دستگاه ها را داشتند. علاوه بر تحریم های عادی، ابعاد اقتصادی موضوع هم مطرح بود. در یک کلام، آمریکا نمی خواست انحصار شرکت های آمریکایی در تولید واکسن از بین برود و کشورهای دیگری نیز وارد این بازار شوند.

یک مشکل عجیب ولی واقعی

دستگاه هایی که قرار بود در خرداد و تیرماه وارد چرخه تولید شود، با یک تا دوماه تاخیر به ایران رسید. مراحل نصب خط تولید با سرعت انجام می شد و همچنان امید می رفت که این خطوط تولید از ابتدای مرداد به بهره برداری برسد و وعده ۵۰ میلیون دوزی واکسن در شهریور به تحقق بپیوندد. اما یک مشکل جدید و عجیب خودنمایی کرد.

گروه مهندسان چینی و هندی که برای نصب دستگاه ها و راه اندازی نرم افزارها به ایران آمده بودند، همگی کرونا گرفتند. این در حالی بود که تمامی این افراد اعلام می کردند در کشورشان واکسن دریافت کرده اند. جالب آنکه تست کرونای این افراد در بدو ورود به ایران منفی بود اما بلافاصله پس از ۴۸ ساعت وضع عوض شد. حالا برکت مانده بود و خط تولیدی که تقریبا نصب شده بود اما امکان بهره برداری نداشت. چاره ای نبود جز قرنطینه و میزبانی از این افراد تا زمان بهبودی کامل. موضوعی که ۲ تا ۳ هفته طول کشید.

بالاخره در اواخر مردادماه، این افراد بهبود یافتند و مراحل پایانی راه اندازی خطوط تولید هم آغاز شد. خط تولید هندی در اواسط شهریور به بهره برداری نهایی رسید و میزان تولید واکسن را حدود ۸ میلیون دوز در ماه افزایش داد. خط تولید چینی هم در مراحل پایانی است و احتمالا در کمتر از یک ماه آینده واکسن های خود را به شبکه بهداشت ایران تقدیم خواهد کرد.

این روزها واکسن برکت از ۳ سد انحصار تکنولوژیک، بیماری کرونا و تحریم های آمریکایی گذشته اما ظاهرا مسئولان برکت پس از مواجهه با این همه اتفاق عجیب، قصد ندارند دیگر هیچ قولی درباره میزان تولید بدهند. اما به نظر می رسد اگر مشکل عجیب دیگری رخ ندهد، وعده ۵۰ میلیونی برکت با حدود یک ماه و نیم تاخیر تحقق خواهد یافت.

آغاز روزهای پربرکت

ماجرای واردات اما فرق می کند. به فاصله ۳ روز از صدور مجوز تولید برکت، آمریکا که عملا دیگر سودی از تحریم واکسن نداشت، رسما تحریم واکسن کرونا را لغو کرد تا حداقل وجهه بین المللی خود را حفظ کند و گوشه چشمی هم به بازار ایران داشته باشد. این کار باعث شد قیمت واکسن وارداتی از ۱۵.۵ یورو به ۸ یورو کاهش یابد و واردات واکسن از تیرماه رشد تصاعدی پیدا کند. در تیر ماه، به اندازه تمام ۵ ماه قبل از آن واکسن وارد شد. واردات مرداد، ۲ برابر تیر بود. استقرار دولت جدید هم به این روند شدت بیشتری بخشید و در شهریور، بیش از ۳۱.۶میلیون دوز واکسن وارد شد. به این ترتیب، ایران که در ۵ ماه پیش از تحریم فقط ۶.۸ میلیون دوز واکسن وارده کرده بود، طی ۳ ماه پس از تولید برکت بیش از ۵۱.۴ میلیون دوز واکسن وارد کرده است.

آقای نمکی و شرکت برکت چه نقش و سودی در تولید دو داروی جنجالی دارند؟