زندگی نامه اسدی طوسی شاعر و نویسنده ایرانی قرن پنجم

چکیده ای از بیوگرافی اسدی طوسی

• نام کامل: ابومنصور (ابونصر) علی بن احمد
• ملقب به: اسدی طوسی
• شغل: شاعر و نویسنده
• متولد: ۳۹۰ هجری قمری در طوس
• درگذشت: ۴۶۵ هجری قمری در تبریز
• آرمگاه: مقبرة الشعرا در تبریز
• آثار: گرشاسپ نامه، لغت فرس، مناظرات

زندگی نامه اسدی طوسی

او زاده توس در خراسان بوده است. کنیه او را در مجالس المومنین و مجمع الفصحا ابونصر و در دیباچه لغت فرس، که در سال ۱۳۰۳ هجری نوشته شده، ابومنصور آمده است. دست نویسی از کتاب الابنیه عن حقایق الادویه، نوشته ابومنصور موفق بن علی الهروی در مفردات طب به زبان فارسی در دسترس است که اسدی توسی آن را در ۴۴۷ هجری قمری رونویسی کرده که در آخر کتاب و در بخش شناسنامه، نام خویش را چنین آورده است: علی بن احمد الاسدی الطوسی الشاعر. لقب یا تخلص او اسدی بوده است که خود را بدین نام خوانده و سرگذشت نویسان هم به همین شیوه از او یاد کرده اند. قاضی نورالله ششتری از فرهنگ لغات فرس نوشتهٔ خود اسدی و گفتهٔ خود او نقل می کند که تبار اسدی به پادشاهان عجم می رسد و نویسندهٔ مجمع الفصحا هم به پیروی از او، بی آنکه سند خود را بنویسد، تبار وی را به شهریاران ایران می رساند؛ ولی بر پایهٔ گفتهٔ بدیع الزمان فروزانفر، در نسخه خطی و چاپی فرهنگ اسدی از آنچه قاضی نورالله نوشته اثری نیست و از آن گذشته، «اسدی» نسبتی است به چندین قبیله عرب که از آن ها در «الانساب» یاد شده و شماری از گذشتگان بدین نسبت شهرت یافته اند، اگرچه ممکن است نسبت او به اسد از جهت ولاء باشد چنان که بسیاری از ایرانیان به همین نظر به قبایل عرب منسوب شده اند. بر پایهٔ گفتهٔ فروزانفر، در اینکه اسدی زادهٔ شهر توس بوده است، هیچ تردید نیست، چرا که همه سرگذشت نویسان او در این باره با هم همداستان هستند و خود اسدی توسی نیز در پایان الابنیه مقدمهٔ گرشاسپ نامه نیز چنین نوشته است. بر پایهٔ افسانه ای که دولتشاه آورده، اسدی استاد فردوسی بوده است و چون او را به سرودن شاهنامه برانگیختند، پیری را بهانه کرد و به جای خویش، فردوسی را به سرودن شاهنامه برانگیخت و هنگامی که فردوسی پس از فرار از غزنین به توس بازگشت و وفاتش در رسید، اسدی را نزد خویش فرا خواند و سرودن مابقی شاهنامه را به او سپرد. اسدی در یک شبانه روز چهارهزار بیت سرود و در آن هنگام فردوسی هنوز زنده بود و هنگامی که آن بیت ها را خواند، بر ذهن استاد خویش آفرین گفت. بر پایهٔ گفتهٔ خالقی مطلق در دانشنامه ایرانیکا، این گزارش به طور قطع ساختگی است.^[۴] اگر بخواهیم اسدی را استاد فردوسی بشماریم، آنگاه او باید ۱۵۰ سال زیسته باشد که پذیرفتنی نیست. سرگذشت نویسان بعدی نیز به نوشته های دولت شاه استناد کرده و این افسانه را آورده اند. بر پایهٔ گفتهٔ تقی الدین کاشی، اسدی با فردوسی «نسبت خویشی و قرابت» داشته است، اما خود او به گفتهٔ دولتشاه که بخش پایانی شاهنامه که دولتشاه گفته «از اول استیلای عرب است بر عجم در آخر شاهنامه» بر دیدهٔ تردید نگریسته است.

تحصیلات اسدی طوسی

از پاره ای از مطالبی که در گرشاسپ نامه آمده به خوبی پیداست که اسدی افزون بر چیره دستی در شعر و حماسه سرایی، در علوم دینی،فلسفه ،تاریخ ،جغرافیا و نجوم نیز آگاهی های چشمگیر داشته است و در همین منظومه چنان به موضوعات دینی و حکمی توجه نشان می دهد که او را «حکیم» لقب داده اند. اسدی با دیوان های شعرای عرب نیز آشنایی داشته و پاره ای مضامین آن ها را در گرشاسپ نامه به کار برده است. چنان که فروزانفر نشان می دهد، مضمون دو بیت از اسدی با دو بیت از متنبی شاعر پرآوازه عرب به خوبی تطبیق می کند.

دین اسدی طوسی

اسدی طوسی مسلمان است اما اینکه شیعه یا سنی بوده است به درستی مشخص نیست. کسانی که سرگذشت او را نوشته اند به دین و مذهب اش اشاره ای نکرده اند. البته در مسلمان بودن او شکی نیست زیرا در مناظرات اسدی طوسی و گرشاسپ نامه، به ستایش اسلام و پیامبر آن پرداخته است. با این حال در هیچ کدام از آثار او ستایشی از ابوبکر، عثمان، عمر یا علی نیست؛ اما در دیباچه گرشاسپ نامه، در ستایش دین اسلام به ظهور امام آخر اشاره می کند. به طور کلی می توان نتیجه گرفت تفکر مذهبی او به هیچ یک از مذاهب اسلامی وابستگی نداشته و بیشتر پیرو قرآن و پیامبر اسلام بوده است.

آثار اسدی طوسی

آثار به جای مانده از اسدی به سه دسته تقسیم می شوند که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

• مناظرات: از مناظراتی که اسدی طوسی سروده است، پنج مناظره موجود است که هم خالقی مطلق و هم خطیبی معتقدند که شاعر تمامی آنها با گرشاسپ نامه یکی ست. این مناظره ها در قالب قصیده سروده شده اند که تا آن زمان در فارسی و عربی بی همتا بوده است. این پنج مناظره عرب و عجم، مغ و مسلمان، نیزه و کمان، شب و روز، آسمان و زمین نام دارند. در اولین مناظره اسدی ایرانیان را برتر از اعراب دانسته و مناظره ی بعدی در رابطه با برتری مسلمانان بر زرتشتیان و آشکارا ضد اصالت ایرانیان است. به همین دلیل برخی پژوهشگران به شک افتادند که این مناظرات از یک نفر نیستند اما خالقی مطلق در دانشنامه ایرانیکا بیان کرده است می توان اینطور نتیجه گرفت که در تفکرات اسدی، یک مسلمان ایرانی برتر از یک مسلمان عرب است، اما یک مسلمان از هر قوم یا نژادی، برتر از یک ایرانی زرتشتی است. این مناظره ها تاثیرات بسیاری در شعر فارسی داشتند و پس از آن شاعران زیادی به تقلید از اسدی و در این سبک شعرهایی سرودند.
• لغت فُرس: قدیمی ترین واژه نامه ای که به زبان فارسی وجود دارد، لغت فرس نوشته اسدی طوسی است که برای آشنایی مردم ایران و آذربایجان با لغت های ناشناس فارسی دری است که بر پایه ی شعرهای نمونه نوشته شده است. دست نوشته های مختلفی از این کتاب در ایران و مناطق دیگر وجود دارد که اختلاف زیادی باهم دارند. قدیمی ترین رونویسی متعلق به سال ۷۲۲ قمری است که در کتابخانه و موزه ملی ملک تهران نگه داری می شود.
• گرشاسپ نامه: گرشاسپ نامه از مهم ترین آثار حماسی ملی ایران، منظومه ای است که اسدی طوسی سرودن آن را از سال ۴۵۵ هجری قمری در نخجوان و به درخواست محمد بن اسماعیل حصی آغاز کرد و پس از سه سال در ۴۵۸ هجری قمری سرودن آنرا به پایان رساند و به امیر پیش کش کرد. گرشاسپ نامه حدودا ۷ الی ۹ هزار بیت در بحر متقارب دارد و قدیمی ترین رونویسی آن در سال ۸۰۰ قمری انجام شده است. اسدی سرودن گرشاسپ نامه را از کتابی به نام «اخبار گرشاسپ» به قلم ابوالموید بلخی ایده گرفته اسست و تغییری در داستان ایجاد نکرده است. ماجراهای گرشاسپ، پدربزرگ رستم هنگامی که در تخت جمشید در خدمت ضحاک بوده است روایت می شود و به نظر می رسد که طوسی قصد داشته گرشاسپ را برتر از رستم یا دیگر اسطوره های ایرانی ترسیم کند اما در این راه چندان موفق نبوده است. اسدی در این اثر از اصطلاحات کهن فارسی و عبارات عربی استفاده کرده است. او از طرفی واژه های فارسی فراموش شده و قدیمی بیشتری نسبت به فردوسی استفاده کرده است اما لغت های عربی استفاده شده در گرشاسپ نامه نیز (با توجه به در نظر گرفتن حجم کتاب ها و تعداد واژه ها و...) تقریبا دوبرابر بیشتر از شاهنامه است. البته با توجه به اینکه در گذر زمان برخی واژه ها و.. با دست بردن دیگران به این کتاب ها اضافه شده اند این آمار کاملا دقیق نیست. همچنین گرشاسپ نامه دارای چندین کلمه ترکی نیز می باشد.
  زندگينامه عطار نيشابوري عارف و شاعر ایرانی