شاید در نگاه نخست کسی باور نکند که پوست حیواناتی همچون گاو طی فرایندی تبدیل به محصولاتی شود که امروزه یکی از پُرسودترین تجارت های حال حاضر دنیا در عرصه پوشاک، البسه و برخی اقلام مصرفی را به خود اختصاص می دهد. صرف نظر از فرایند «دباغی»؛ یعنی آماده سازی پوست حیوان با استفاده از ماشین آلات صنعتی و به کار بردن برخی مواد شیمیایی که منجر به تولید چرم می شود، مرحله ای موسوم به «سراجی» آن هم به شکل سنتی از جمله امکاناتی است که ایرانیان از دیرباز با اشتغال در مشاغل مرتبط با آن، ذوق و هنر خود را به منصه ظهور رسانده و می رسانند. در حقیقت آنچه که چرم حاصل از پوست حیوان را تبدیل به یکی از اقلام مصرفی مورد نیاز زندگی ما می کند، سراجی یا چرم دوزی است که با وجود جایگزین هایی نوعاً مصنوعی همچنان اصالت خود را حفظ کرده است و کمتر کسی را می توان سراغ گرفت که چشم بر محصولات چرمی پوشانده و رو به جایگزین های مصنوعی و اغلب بی کیفیت آن بیاورد.
سراجی چیست؟
سَرّاجی یا چرم سازی سنتی یکی از قدیمی ترین هنر های ایرانی است. سراجی در واقع هنر استفاده از چرم طبیعی در تزیین و ساخت محصولات چرمی با استفاده از شیوه های سنتی است. صنایع دستی چرمی به دلیل قابلیت تطبیق پذیری با سلیقه ها و خواسته های متفاوت، بسیار محبوب و پرطرفدار بوده و هستند. می توان دلیل اهمیت فرآورده های چرمی در صنایع دستی را خصوصیات فیزیکی چرم دانست. چرم مانند پارچه قابل دوختن و مانند چوب نقش پذیر است، قابلیت کشش دارد و رنگ پذیری و شکل پذیری آن هم بالاست. در نتیجه این ویژگی ها سبب شده تا چرم در دست های یک ذهن خلاق و هنرمند به شکل های متفاوتی در آید و کاربردهای فراوانی پیدا کند.
تاریخچه
انسان های اولیه ، برای پوشش بدن خود از پوست حیوان شکار شده استفاده می کردند اما این پوست دارای اشکالاتی بود چرا که تر و نمناک بوده و اگر در هوای گرم رها می شد پشم های آن ریخته ، فاسد و متعفن و پاره پاره می شد ؛ همچنین این که پوست خشک شده نیز انعطاف خود را از دست داده و به تخته چرمی سخت و شکننده ای تبدیل می شد که در صورت تا شدن می شکست و برای لباس غیر قابل استفاده می گردید. با گذشت زمان بشر به دانش استفاده از پوست و چرم دست یافت. آن ها متوجه این موضوع شدند که طی انجام مراحلی می توانند تغییراتی در پوست ایجاد کنند که بتوانند از آن بهره بیشتری ببرند (به این اعمال دباغی گفته می شود). برای این کار از دوده و عصاره های چوب و برگ درختان ، روغن حیوانی و روغن ماهی و نمک ( زاج سفید ) استفاده می کردند. بدین ترتیب توانستند ابزاری چرمین از قبیل لباس ، کفش ، چادر ، زیر انداز ، زره ، افسار و ... برای خود تهیه کنند.
تاریخ دقیقی از پیدایش صنعت چرم در ایران مشخص نمی باشد اما با استناد بر تحقیقات و مطالعات باستان شناسی می توان چنین گفت که از 1500 سال پیش از میلاد ایرانیان از پوست و چرم به عنوان پوشش استفاده می کردند. «ایگورد یاکوتف» محقق روسی در این باره چنین می نویسد : مردم ثروتمند از پوست های گرانبهایی همچون پوست یوزپلنگ و افراد بی بضاعت از پوست گوسفند استفاده می کردند. از حدود 550 قبل از میلاد ، لباس و زره ایرانیان از جنس چرم و چوب بوده است. پوست دباغی شده ایرانی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار بوده و پس از ظهور اسلام در تمام کشورهای اسلامی به مصرف می رسید. دباغی در ایران عمدتا با استفاده از مواد گیاهی صورت می گرفت اما به دلیل سری بودن مراحل تولید از سوی صاحبان کارگاه ، کم کم کیفیت خود را از دست داد و در این زمینه پیشرفتی حاصل نشد.
سراجی سنتی
از دیرباز شغل دامداری در مناطق مختلف از رونقِ خاصی برخوردار بوده و به علت وفورِ دام، تهیه پوست حیوان در این دیار براحتی میسر بوده است. بنابراین در گذشته سراجان زیادی وجود داشته اند و دباغان زیادی نیز در کنار این حرفه مشغول بکار بوده اند. دباغان پوست حیوان را دباغی کرده و در اختیار سراجان قرار می دادند و آنها نیز با هنرمندی خاصی به تهیه انواع صنایع دستی می پرداختند. در گذشته های نه چندان دور ساکنان شهر و روستا برای کفش دوزی، زین سازی، پوشش تسلیحات فردی و افسار و لگام و برخی از وسایل شکار به راسته بازار سراجان مراجعه می کردند.
از مصنوعات چرمی می توان انواع کیف های دستی مردانه و زنانه، جلد اسلحه هایی نظیر برنو و پَران، جلد تپانچه و کُلت، انواع چمدان، قطار فشنگ، انواع یراق اسب و قاطر ، انواع کمربند، کمربندهای ورزش زورخانه ای، جلد عینک، جلد دوربین های شکاری و دیگر لوازم چرمی اشاره کرد. در حال حاضر کار چرم سازی جنبه تزیینی پیدا کرده و بیشتر به صورت عرضه کیف های زنانه، جلد موبایل، کمربند و … عرضه می شود.
مراحل ساخت چرم
مراحل ساخت چرم به یک باره ایجاد نشده، بلکه به طور تدریجی و در طی دوران نسبتاً طولانی، تکامل یافته است. روش ساخت چرم و استفاده از مواد مختلفی که در عمل آوردن پوست مورد استفاده قرار می گرفته در کتیبه ها و لوح های به دست آمده از دوران باستان، شرح داده شده است. ساخت چرم به روش سنتی متکی به تجربیات گذشتگان است و شامل مراحل ذیل می باشد:
۱- خیساندن: پوست های خشک را بسته به ضخامت شان، بین ۶-۳ روز در آب می خیسانند تا نرم شوند. پوست های تازه نیازی به خیساندن ندارند.
۲- آهک زنی و لش گیری: پوست های نرم شده را در خمره های سفالی می چینند، بین آن ها آهک می پاشند، سپس خمره را پر از آب می کنند. پس از ۶-۴ روز و نفوذ خوب آهک در پوست ها، موها و پشم ها از روی پوست به راحتی جدا می شوند.
۳- آرد جو کردن و تراش مجدد: پس از مرحله موزدایی و لش گیری، پوست ها را در خمره های سفالی می چینند، بین آن ها آرد جو می پاشند و سپس خمره را پر از آب می کنند. با تخمیر آرد جو، پوست متورم شده و برای جذب مواد دباغی آماده خواهد شد.
۴- نمک پاشیدن: پوست ها را در قدح های بزرگ قرار می دهند بر روی آن ها نمک می پاشند و بین ۴-۳ روز به حال خود رها می کنند.
۵- دباغی: پوست ها را داخل چاله هایی قرار می دهند که دیواره ها و کف چاله از چوب و آجر غیر قابل نفوذ ساخته شده است. روی هر لایه از پوست ها، مازو می پاشند و به مدت ۵-۴ روز هر روز آن ها را زیر و رو و لگدمال می کنند تا مواد دباغی به خوبی به پوست ها نفوذ کند.
۶- کاشی کاری: پس از دباغی، پوست ها را در آفتاب خشک می کنند. سپس آن ها را بر روی میز پهن کرده و به آرامی سطح رویی آن ها را صاف می کنند.
۷- رنگ زنی: برای رنگ کردن چرم از موادی مثل گل ورز، گلرنگ، جوهر گلی و صابون سفید استفاده می شود. پس از رنگ زدن، پوست ها را به میله های چوبی آویزان می کنند تا کاملا خشک شوند.
۸- صیقل زنی: در این مرحله پوست دباغی شده را باز کرده و به وسیله مهره صیقل می دهند تا برق بیفتد. مالیدن روغن بر روی چرم ها در این مرحله، باعث نرمی و لطافت بیشترشان می شود.
۹- اندازه گیری: مساحت چرم های آماده شده را اندازه گیری می کنند.
۱۰- بسته بندی: چرم ها برای عرضه به بازار، بسته بندی می شوند.
ابزار و وسایل مورد نیاز در هنر سراجی
چرم های آماده شده برای تولید صنایع دستی چرمی به سراجان سپرده می شود. آن ها با استفاده از مواد و ابزار خاص و با کمک ذهن خلاق شان محصولات متنوعی تولید می کنند. ابزار مورد استفاده در سراجی سنتی و چرم دوزی از تنوع بالایی برخوردار است و معمولا به محصول نهایی که در هر کارگاه تولید می شود، بستگی دارد. با این حال ابزارهای مورد استفاده معمولا شامل وسایل زیر می شود:
گزن، کُنده، تخته گیره، سوزن، دِرفش، مُشته، چکش، سنبه سوراخ کن، منگنه پرچ کن، گازانبر و میز پا کوتاه و نخ های چرم دوزی.
روش نگهداری
چرم باید از برخورد با هر شیء تیز محافظت شود چون در صورتی که روی آن خراشی بیفتد، دیگر قابل بازگشت نخواهد بود. لکه ناشی از خودکار هیچ گاه از روی چرم پاک نخواهد شد و روی آن اثر ماندگار دارد، عطر، اسپری و ادکلن را نباید مستقیم روی البسه چرمی ، جیر و نبوک زد. به هیچ وجه نباید البسه چرم را در ماشین لباسشویی شست ، چون پودر لباسشویی و آب می توانند کاملا چرم را خراب کنند.
سخن آخر
حرفه سراجی سنتی (چرم دوزی) یکی از صدها حرفه و هنر دستی ایرانی می باشد. این هنر ، هنری اصیل از منطقه کرمانشاه است که اخیرا به ثبت ملی هم رسیده است.
آشنایی با هنر درودگری
