آشنایی با ساز بادی بالابان

بالابان نامی است که آذری ها به اين ساز اطلاق کرده اند. در زبان ارمنی، دودوک خوانده می شود و در مناطق کردنشين ايران به نام نرمه نای می شناسند. اين تفاوت نام البته در صدادهی و شخصيت موسيقايی ساز هم خود را نشان می دهد. يعنی علی رغم شباهت ظاهری هر سه نوع، به راحتی می توان نوای دودوک ارمنی را با صدای بالابان آذری و نرمه نای کردی تشخيص داد.

اجزا، ویژگی های ظاهری و ساختمانی بالابان

بالابان از دو قسمت اصلی زبانه و بدنه تشکیل شده است. زبانه ی آن در مقایسه با سایر زبانه های دولایه، بلندترین و پهن ترین نوع زبانه ی دو لایه در نواحی ایران است که شکل، اندازه و نحوه ی ساخت آن اهمیت زیادی دارد. یکی از مهم ترین قسمت های بالابان زبانه ی آن است که از نظر طول، عرض و ضخامت دارای انواع مختلفی است که نوازنده با توجه به سلیقه، رنگ صوتی مورد نیاز و تنالیته، زبانه ی مناسب را برای خود انتخاب می کند.

این زبانه یک قطعه نی به طول تقریبی ده سانتی متر است و قسمت پایین آن که در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد لوله ای است و هرچه به سمت بالا می رود به تدریج پهن و در انتهای بالای زبانه به یک شکاف باریک منتهی می شود. نوک زبانه در میان دو لب نوازنده قرار می گیرد. در قسمت جلو بدنه هفت یا هشت سوراخ و در پشت آن یک سوراخ برای انگشت گذاری ایجاد شده اند.

علاوه بر این بالابان دارای دو قسمت حساس دیگر هم هست. یکی محافظ زبانه است که یک نوار باریک چوبی خم شده است و به خاطر حساس بودن زبانه ی بالابان، وقتی این ساز نواخته نمی شود، محافظ را بر سر زبانه می گذارند. قسمت دیگر باریکه ی چوبی خم شده ای است که تقریبا در وسط طول زبانه قرار می گیرد و برای کوک کردن و تنظیم صدای بالابان است. جنس بدنه ی بالابان از چوب و زبانه ی آن از نی خاصی است.

همانطور که می دانید بالابان نیز مانند دیگر ساز ها مانند ساز سنتور و ساز ویولن دارای اجزا و ساختار ویژه ای می باشد که در ادامه سعی داریم تا به بیان آن ها بپردازیم:

میله

بهتر است بدانید میله بالابان که گودا هم نامیده می شود در واقع یک لوله حدود ۲۸۰ الی ۳۲۰ میلی متری می باشد که عمدتا از چوب زردآلو و البته گاهی چوب فندق، شمشاد و توت هم ساخته می شود. فرآیند حکاکی میله بالابان معمولا با نام بالابان چاکما شناخته می شود. انتهای بالایی میله دارای یک شکل گرد مانند است در حالی که انتهای پایینی کاملا نوک تیز شده است. دقت داشته باشید که قطر فضای داخلی این میله حدود ۱۰ میلی متر است و تقریبا هشت سوراخ یا تون ها متشکل از یک حفره صدا یا ساس پارداسی روی آن و دیگری روی سمت زیرین در مقابل فضای مابین سوراخ های اول و دوو ساسی پارداسی قرار گرفته اند. گاهی اوقات یک سوراخ اضافه به نام نیزام پاراداسی روی انتهای پائینی سطح زیرین ساخته شده تا از رنگ صدای مناسب آن اطمینان حاصل شود.

بدنه

ساز بالابان که گاهی اوقات به دلیل دهانه تخت و صدای نرم به نام بالابان یاستی یا تخت هم شناخته می شود در واقع متشکل از بدنه ای است که از چوب زردآلود ساخته شده است. بدنه این ساز دارای هشت سوراخ روی سطح که یکی از آن ها در پشت بین سوراخ های اول و دوم خواهد بود. دقت داشته باشید که این ساز متشکل از یک میله، یک زبانه، یک تنظبم و یک کلاهک می باشد.

زبانه

زبانه این ساز که بدان قمیش، گارفی یا دیل هم گفته می شود از تزکه ساخته شده که اغلب در نواحی خشک رشد می کند. و در انتهای بالایی آن وارد خواهد شد. این زبانه کاملا مسطح شده و به شکل یک زبانه دوبل در می آید. همچنین این زبانه به یک تنظیم کننده یعنی خارک، بوغازلیک، اولاما، بایوندوروگ و آکما با طول حدود ۶۰ میلی متر و عرض ۱۰ میلی متر از جنس بید یا شاخه انگور که در جهت طول بریده شده است ساخته می شود. سپس زبانه با یک تنظیم کننده بر روی یک طرف و لولای ۷ الی ۱۲ میلی متری در سمت دیگر متصل خواهد شد.

کلاهک

بهتر است بدانید که کلاهک نیز از بید، فندق، زغال اخته یا توت ساخته می شود که اغلب بر روی زبانه قرار می گیرد تا از آسیب دیدن آن جلوگیری شود. دقت داشته باشید که این کلاهک به تنظیم کننده متصل خواهد شد تا نواختن ساز برای نوازنده ساده تر باشد.

موارد استفاده از ساز بالابان

درآذربایجان شرقی بالابان را در موسیقی عاشیقی می نوازند. این موسیقی امروزه توسط خواننده و نوازنده ی ساز قوپوز و به همراهی بالابان و قاوال (دایره) اجرا می شود. در این گروه سه نفره بالابان دارای اهمیت زیادی است، زیرا اجرای جواب های آواز عمدتا بر عهده ی بالابان است. رپرتوار بالابان همان رپرتوار موسیقی عاشیقی شامل هاوا ها (مقام) های عاشیقی است که بیشتر در غالب داستان ها و روایت ها اجرا می شوند. موسیقی عاشیقی را در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در قهوه خانه های عاشیقلار اجرا می کنند.

محدوده صوتی ساز بالابان

میدان صدای ساز-به اضافه ی تعداد کمی از فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی محلی-حدود دو اکتاو است. محدوده صوتی بالابان نسبتا بم و به صورت زیر است. این صدا ها سیال اند و با تغییر فشار هوا، تغییر شرایط لب ها و کامل یا ناقص دریافت سوراخ های صوتی برای اجرای مقام های مختلف متغیرند.

تفاوت بالابان با دودوک و می

ساز بالابان شباهت بسیار زیادی با دودوک (Duduk) و می (Mey) دارد، این ساز ها ظاهری شبیه به هم دارند، ولی در برخی جزئیات با هم متفاوتند و هرکدام در یک منطقه کاربرد دارند. مثلا ساز دودوک سازی مختص ارامنه است. در تصویر زیر تفاوت های هر سه ساز بالابان، دودوک و می را می توانید مشاهده کنید.

نوازندگان مطرح ساز بالابان

علیخان صمدوف نوازنده بالابان اهل جمهوری آذربایجان است. وی در سال ۱۹۶۴ در جمهوری آذربایجان در خانواده ای اهل موسیقی متولد شد و پس از تحصیل در مدرسه ی موسیقی در سال ۱۹۹۰ فارغ التحصیل شد. او ساز هایی مانند زورنا، ابوآ، ساکسوفون، و کلارینت را می نواخت، ولی ساز اصلی و تخصصی اش بالابان بود.

آشنایی با انواع سازهای بادی