صنایع دستی هر قوم و ملتی، معرف ذوق و خلاقیت های آنان در پاسخ به ضرورت های مادی و معنوی در مرحله مشخصی از گسترش تاریخی است. انسان ها با توجه به خصوصیات فردی و نوع نیازهایشان، همواره در ستیزی دائمی با طبیعت به سر برده و با فعال نمودن ذوق و اندیشه و احساس، در صدد تغییر دادن و تصرف در ساخت طبیعت برآمده اند تا به جبران کمبودها و هر آنچه هستی آنها را از داشتن آن محروم کرده دست یابند. صنایع دستی تجلی ویژگی های فرهنگی و مظهر تمدن انسان های هر جامعه در گذر تاریخ است. در استان لرستان صنایع دستی ثمره دست هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود آن را بر تار و پود گلیم و جاجیم نمود داده اند و یا با تلنگرهای چکش آن را حک می کنند.
از نظر اجتماعی و فرهنگی، صنایع دستی لرستان با توجه به پیشینه تاریخی غنی و تنوع قومیت ها، در سه نوع متمایز عشایری، روستایی و شهری شکل گرفته اند. بیشتر تولیدات صنایع دستی عشایری به مصرف خانوار می رسد و کمتر به بازار عرضه می شود. انواع صنایع دستی عشایر لرستان عبارت اند از: سیاه چادر، قالی و گلیم، هور، هور اسبو. صنایع دستی روستایی را قالی، گلیم، رنگرزی و جاجیم بافی را تشکیل می دهند.
صنایع دستی لرستان همواره مجالی برای بروز ذوق و سلیقه لرستانی ها در ادوار تاریخ بوده است. از زمانی که گلیم ها و جاجیم های بافته شده دست زنان لر، زیبنده نمایشگاه های بین المللی شد و یا شاید از دورتر و هنگامی که اولین سماور ورشویی ایران به دست اساتید مجرب در بروجرد ساخته شد و یا شاید حتی قبل تر از آن هنگامی که زیور آلات مفرغی آذین بخش گیسوان زنان لر بود، اوج هنرمندی این مردمان جهانیان را شگفت زده کرده بود.
انواع صنایع دستی لرستان
نمد مالي
نمد مالي يكي از قديمي ترين صنايع دستي اين ديار است . در گذشته هاي نه چندان دور در اغلب شهرهاي لرستان كارگاه هاي نمد مالي داير بوده به گونه اي كه در بروجرد و خرم آباد راسته بازارهايي به نمد مالي اختصاص داشته است .نمد مال ها با استفاده از پشم بره كه به گويش محلي برگه ( برگن ) ناميده مي شود ، بخشي از نيازهاي عشاير و روستاييان را تامين مي كنند.
رايج ترين اين توليدات عبارتند از : از كلاه نمدي ، تن پوش هاي نمدي ( كپنك ) ، گردله ( زيرزين اسب ) ،انواع زيراندازها با نقوش و اندازه هاي مختلف آن ها براي تهيه اين نوع توليدات مراحل زير را انجام مي دهند .
1-پهن نمودن قالب نمد (حصيريابرزنت )
2- ايجاد نقوش با فتيله -هاي پشمي رنگ شده
3- ريختن پشم و كمان زدن
4-پاشيدن آب و صابون و خيساندن پشم
5-پيچيدن قالب نمد و بستن آن با طناب
6-ماليدن قالب نمد با دست و پا
وسايل و ابزار كار نمدمالي عبارتند از :
چوب تركه اي ، كمان چند زهي و حصير به عنوان قالب نمد.
حصير بافي
حصير يا بوريا از ني ساخته مي شود، نمونه هايي كه دربين النهرين پيدا شده متعلق به 5000 سال ق.م است، بنابراين حتي از صنعت پارچه بافي هم كهنتراست. در ايران مراكز صنعت حصيربافي يكي در زرقان فارس وديگري در بروجرد است. حصيربافهاي برجردي بيشتر ني مورد نياز خود را از نيزارهاي اطراف بروجرد و دشت هاي خوزستان تامين مي كنند.حصيرهاي بافته شده در سقف هاي گلي همچنين بعنوان زيراندار اقشار فرودست مورد استفاده قرار مي گيرد.حصير باف،ني را بقچه اي ميخرد. اول ساقه ني را تمييز ميكند و سپس با نيكوب ساقه ها را مي كوبد و تخت مي كند و آب روي آنها مي ريزد تا نرم شوند و بعد ني هايي را كه به صورت ورقه باز شده اند در كنار هم مي چيند و يك "پود" ني را با زاويه قائمه مي بافد و از يك نوع بافت جناقي استفاده مي كند و در آخر ته ساقه "پود" بافته شده را پيچ مي دهد تا اينكه لبه هاي آن محكم باشد.اندازه هاي معمول اين حصير 8 در 4 است.
جاجيم لري بختياري
يكي ديگر از دست بافته هايي كه در زندگي جوامع عشايري و روستايي مناطق بختياري نشين لرستان مورد استفاده قرار مي گيرد جاجيم است كه به شگل نوار هايي باريك به عرض 30 تا 50 سانتيمتر و طول 5 تا 8 متر تماما از پشم بافته مي شود.اين نوارها را پس از بافتن از پهلو به يكديگر مي دوزند،در نتيجه سطح يكپارچه اي حاصل مي شود كه به مصرف رو انداز مي رسد.دار جاجيم عموما به صورت افقي بوده و چله كشي آن روي زمين انجام مي گيرد.بافت هاي تار آن از روي كار ديده مي شود در حالي كه پود زير آنها مخفي است.برخلاف ساير منسوجات كه در آنها نقش با پود شكل مي گيرد،در جاجيم بختياري نقش به واسطه تارها ايجاد مي شوند.
اجزاي دار بافت جاجيم لري بختياري چهار لنگ عبارتند از:
ملار،ميخ،سيخ،نقش وردار،بن شردنگ،دس وركش،قدبن،پيز و پشت پيز.
مهمترين نقوش به كار رفته در جاجيم هاي بختياري:
هچه،گلي،شونه،دنوموشي و شيروز مي باشد.
اين دست بافته عموما در فصول تابستان و پاييز توسط زنان عشاير و روستايي بافته مي شود.تمامي مراحل كار و تهيه آن به استثناي چره(قيچي كردن پشم گوسفندان) كه به وسيله مردان انجام مي گيرد،توسطزنان صورت مي پذيرد.مردم بختياري بيشتر از جاجيم به عنوان روانداز(لحاف) و روي كرسي استفاد مي كنند. به بافندگان ماهر جاجيم بختياري دس پنجه دار و يا كي ونو(كدبانو)مي گويند.
گیوه لرستان
گیوه، یکی از مشهور ترین صنایع دستی و سوغات لرستان است که می توان در بازار اکثر شهرهای این استان آن را پیدا کرد. گیوه های لرستان، علاوه بر دوام بسیار بالایشان، وزن بسیار کمی دارند. در ساخت این پاپوش سنتی ایرانی، از نخ قالی، نخ ابریشم و برخی ضایعات چرم استفاده می شود.
صنایع ورشو سازی لرستان
هرگاه نام شهر بروجرد را می شنویم، ناخود آگاه به یاد معروف ترین صنایع دستی این شهر، یعنی ورشو سازی می افتیم. صنعت ورشو سازی در شهر بروجرد، بیش از ۲ قرن قدمت دارد. ورشو در اصل فلزی سفید رنگ است که از ترکیب آلیاژ چند فلز دیگر همچون نیکل، روی و مس تولید می شود. یک صنعتگر ورشو، با استفاده از این فلز، ابزار آلات و ظروف بادوام و زیبایی همچون انواع سینی، قاشق و چنگال، سماور، قندان و … تهیه می کند. اگر سری به بازار شهر بروجرد بزنید، سماورهای ورشوی آن بیش از هر چیز دیگری به چشمتان خواهند آمد.
سیاه چادر بافی صنایع دستی شاخص شهرستان کوهدشت
کوهدشت به عنوان یکی از شهرستان های مهم در خصوص تولیدات مختلف صنایع دستی شناخته می شود، از رشته های شاخص و مهم این شهرستان می توان به سیاه چادر بافی اشاره نمود. سیاه چادر نوعی چادر است که از موی بز سیاه و توسط زنان عشایر بافته می شود. عشایر در ییلاق و قشلاق مکان های معینی برای اقامت دارند که معمولا در زیر این سیاه چادرها زندگی و استراحت می کنند. سیاه چادرها همواره از موی بز بافته می شوند و این به چند دلیل مهم است. اول آن که موی بز خاصیت بسیار مطلوبی برای حفظ آب در مواقع بارندگی دارد و معمولا آب باران از جداره آن عبور نمی کند. دوم آن که موی بز در دسترس و ارزان تهیه می شود، سومین خاصیت موی بز سبک بودن آن است و نسبت به چادرهای برزنتی جمع آوری و حمل آن راحت تر است.
ماشته بافي
ماشته دست بافته اي پشمين و منقش و غالبا مخصوص نواحي سردسير است.در ايران در اكثر مناطقي كه بافت آن رواج دارد به نام جاجيم خوانده مي شود.فقط در خرم آباد و كرمانشاه ماشته يا موج ناميده مي شود كه از قديمي ترينپارچه هاي دست بافته اين منطقه ميباشد.در مورد وجه تسميه ماشته در هيچ كتابي ذكري به ميان نيامده،اما مي شود معاني واژه جاجيم را در مورد ماشته هم پذيرفت. مهمترين ماده اوليه مصرفي در توليد ماشته بافی نخ پشمي "الوان" است. رايج ترين نقوش ماشته هاي لرستان عبارتند از:گل پتويي،چهارخانه آو و دار (آب و درخت) راه راه ، هشت خانه،خانه پنجزاري.
كاربرد عمده ماشته رختخواب پيچ مي باشد،ولي در زندگي عشاير و روستايي كاربردهاي ديگري مانند زير انداز،روانداز و روي كرسي دارد.اما امروزه از توليد ماشته جهت روفرشي،رومبلي؛انواع پشتي،كيف زنانه،ساك،روكش،روي صندلي اتومبيل،و تزئين منزل استفاده مي شود.بافت جاجيم به جز لرستان در كرمانشاه و كردستان،آذربايجان و ايلام رواج دارد.
حرمي بافي(ارامي)
حرمي يكي از دست بافته هاي شهرستان بروجرد است كه توسط ماشته باف(جيلا) با استفاده از پارچه بافي دو وردي بافته مي شود. نمونه قديمي آن تماما از تار و پود پشمي بافته مي شده اما نمونه هاي جديد با تار پنبه اي بافته مي شود.معمولا ابعاد حرمي يك متر در هفتاد سانتيمتر است.رايج ترين نقوش به كار رفته در حرمي گل و پروانه و شانه اي و خطوط موازي مي باشد.اين دست بافته داراي تنوع بسياري در رنگبندي و بافت آن نسبت به ماشته از تراكم بيشتري برخوردار است.بيشترين رنگ هاي مورد استفاده در حرمي قرمزلاكي و سورمه اي است.در گذشته از آن به عنوان بقچه و زير اندازحمام استفاده مي كردند.
قاليبافي
فرش ايران با الهام از فرهنگ و تمدن اصيل ايراني جاودانه ترين و زيباترين و ارزشمندترين هنر ملي اين كشور است.فزش بافي در لرستان مانند ساير نواحي ايران از دير باز رايج بوده و ويژگي هاي خاص خود را دارد.در لرستان فقط زنان فرش مي بافند،فرش بافي براي زنان و دختران لر رتبه ممتاز دارد،دختران فرش باف خواستگاران بيشتري دارند و زودتر ازدواج مي كنند.
در ضرب المثل هاي لري اين گونه دختران به "كركيت د مشت"و "كهره د پشت" معروف بوده اند.بعضا آنه را پنجه طلا مي خوانند و به هنگامه مرگشان تصويري از دارقالي را به روي گورشان نقش مي كردند.اكنون دربسياري از گورستان هاي قديمي چنين نقش هايي را مي توان مشاهده كرد.
هنگام عروسي آن ها،يكي از فرش هاي خوب دست بافت خودشان را رويه اسب مي كردند تا همگان آن را ببينند.موقع فرش بافي زنان لر به صورت هم آوا با صداي رسا ترانه هاي لري مي خوانند.
معمولا فرش هاي لرستان با استفاده از طرح هاي شكسته كه از خطوط عمودي يا افقي يا كج تا 45 درجه تشكيل مي گردد يا به صورت خطوط هندسي به همراه بهره گيري از رنگهاي قرمز،مشكي و سفيد بطور كلي رنگهاي تيره و تند كه روح جنگ آوري و حماسي قوم لر را منعكس مي نمايد،بافته مي شود.
گونه هاي تاريخي فرش لرستان عبارتند از:دوپوهه،كله گلي،عشونه،خاص مناطق سلسله و دلفان فراشي و باراني بخش زاغه و چغلوندي،نجف وند پلدختر،تايي ويسيان و چشمك،فرش پايي منطقه پاپي،چهاربره و علمدار بروجرد.
چگونگی پیدایش هنر کاشیکاری در ایران و انواع آن
