به گزارش سایت خبری ساعد نیوز، مجید تفرشی در روزنامه اعتماد نوشت: با گذشت 66 سال پس از واقعه 28 مرداد 1332، سایه سنگین این رویداد تاریخی تاریخ ساز همچنان بر دوش ایران و ایرانیان سنگینی می کند.
چه 28 مرداد را کودتا بدانیم، چه قیام ملی و چه تغییر قانونی دولت، برای ایرانیان تعابیر و برداشت های متضادی درباره این رخداد وجود داشته و هر چه جلوتر می رویم، این اختلاف دیدگاه عمیق تر شده و تعابیر نسبت به طرف های مقابل تندتر می شود.
در دهه های اخیر، در تاریخ نگاری ایرانی با چهار گونه روایتگری در موضوع ملی شدن صنعت نفت و 28 مرداد مواجه بوده ایم که هر یک از آنها خود دارای چندین زیرشاخه فرعی نیز هست. تاریخ نگاری چپگرا، مذهبی، سلطنت طلب و ملی گرا. هر یک از این چهار دیدگاه در طول تاریخ دچار دگردیسی هایی شده و به تدریج به دیگر دیدگاه ها نزدیک تر شده یا از آنها فاصله بیشتری گرفته است.
روایت چپ گرایانه از ملی شدن نفت و 28 مرداد از ابتدا و دست کم تا اواخر دهه 1340 شمسی تحت سیطره حزب توده بود. این روایت، نوع بومی شده و کمی تغییر یافته روایت رسمی شوروی بود. در روایت آغازین تاریخ نگاری چپ، مصدق آزادیخواهی فئودال و بورژوا بود که با حمایت طبقه متوسط و خرده بورژوازی و کم توجه به منافع طبقه کارگر و اردوگاه سوسیالیسم روی کار آمد. نهضت نفت هم یک حرکت ملی روبنایی، ولی بی توجه به خواسته های بنیادین کارگران و جنبش طبقاتی بود و جناح هایی از نیروهای راست گرا هم از آن حمایت کردند. از این نظر، مصدق بعد از قیام 30 تیر 1331 به تدریج از متحدان راست گرای خود فاصله گرفت و در ماه های پایانی حکومتش، در آستانه یک پیوند تاریخی با چپ گرایان بود که کودتای 28 مرداد مانع آن شد.از اواخر دهه 1340 با ظهور دیگر گروه های چپ، انواع دیگری از این روایت بروز کرد. از نظر برخی چپ های غیرتوده ای، شوروی و رهبری حزب توده نیز به عنوان دشمنان منافع ملی ایران، با دخالت های نابه جا و سکوت در برابر کودتا عملا در این ماجرا موثر بوده و نخواستند یا نتوانستند گامی در جهت مقابله با عملیات دشمنان در کودتا بردارند.
به مرور و با کاهش تدریجی سیطره حزب توده بر جنبش چپ، فروپاشی حزب توده و آغاز جریان پروستوریکا و فروپاشی شوروی، تاریخ نگاری چپ ایرانی نیز دچار دگردیسی تغییر مواضع جدی شده و به مرور به جبهه ملی و طرفداران مصدق نزدیک شد تا جایی که به جز معدودی گروه چپ بر سر مواضع قبلی، اکنون اکثر راویان چپ سابق مواضع نسبتا مشابهی با تاریخ نگاری ملی درباره نفت و 28مرداد دارند.
تاریخ نگاران سلطنت طلب که اکنون ترجیح می دهند مشروطه خواه نامیده شوند، اساس حقانیت ملی شدن نفت را مورد تایید قرار می دهند، ولی نقش مصدق و متحدانش را کم دانسته و چنان که محمدرضاشاه علاقه داشت، شخص شاه را محور ملی شدن نفت می دانند. در این نگاه، دولت مصدق در نیمه اول کار خود با حمایت پادشاه توانست کار خود را پیش ببرد، ولی به مرور رو به خودکامگی آورد و ضمن افزایش اختیارات خود و بی توجهی به شاه و مجلس کم کم به کمونیست ها نزدیک شد. از این نظر، مصدق با برپایی رفراندوم غیرقانونی انحلال مجلس هفدهم، راه را برای عزل کاملا قانونی خود توسط شاه گشود؛ لذا برکناری مصدق در 25مرداد امری قانونی بود، حوادث 28 مرداد هم قیامی ملی بود و حمایت و حضور خارجی ها در آن هم یا به کلی دروغ بوده یا در آن اغراق شده است.
دیدگاه سلطنت طلب هم در سال های پس از انقلاب دچار تغییراتی شده است. برخی، اساسا با محاسبه مالی، اصل ملی شدن نفت را «اشتباهی بزرگ» دانستند و عده ای هم ضمن انداختن مشکلات به دوش روحانیان، گفتند که 28 مرداد کار روحانیت بوده، مصدق، باوجود صداقت و مردمی بودن اولیه خود، به مرور و در عمل، کارآمدی خود را از دست داده و در موارد مختلف به بن بست رسیده بود و کمک خیرخواهانه خارجی ها برای سرنگونی دولت او و بازگرداندن شاه به قدرت، چیزی از اصالت «قیام ملی 28 مرداد» نمی کاهد.
دیدگاه مذهبی درباره تحولات ملی شدن نفت و 28 مرداد خود دارای چند گرایش و شعبه است. ولی وجه غالب آن می گوید: جنبش نفت توسط طیف هوادار مرحوم آیت الله ابوالقاسم کاشانی زمانی آغاز شد که دکتر مصدق در حالت بازنشستگی سیاسی خودخواسته به سر می برد و در میانه راه بود که مصدق به نهضت پیوست و با حمایت مذهبی ها نیز به قدرت رسید. این دیدگاه بر این باور است که بدون قیام کاشانی و گروه های نزدیک به او، هیچ بختی برای بازگشت مصدق نبود. با این همه مصدق پس از 30تیر 1331 به جای قدرشناسی و توجه به خواسته های متحدان سابقش و تقسیم قدرت، به آنها پشت کرد و هشدارهای کاشانی درباره کودتا را هم نادیده گرفت.
به عقیده این دیدگاه، علت اصلی سقوط دولت مصدق، مخالفت روحانیت، شاه و دربار و حتی دخالت و توطئه کشورهای دیگر نبود، بلکه زیاده خواهی و درخواست های غیرقانونی مصدق برای افزایش اختیارات قانونی از مجلس، بی اعتنایی به مجلس و برگزاری رفراندوم غیرقانونی انحلال مجلس هفدهم بود.
بر اساس این دیدگاه، در شرایطی که دولت مصدق ناکارآمدی خود را در زمینه های اقتصادی، سیاسی و بین المللی به اثبات رسانده بود، چاره ای جز استعفا نداشت. حتی برخی برآنند که دخالت قوای خارجی در 28 مرداد و همکاری آنان با شاه و دربار، به نوعی نجات مصدق از سقوط قطعی و تلاش برای تبدیل او به یک قهرمان جاودانه بود. از این منظر، ادامه حکومت مصدق به معنای ورشکستگی کامل کشور و افتادن حکومت ایران به دامان حزب توده و شوروی تلقی می شود. براساس این نگاه، روحانیت در جریان 28 مرداد با انتخابی سخت مواجه بود. آنان ضمن مردود دانستن همکاری رهبران روحانی با کودتاگران، معتقدند که در آن هنگام، انتخاب واقعی روحانیت بین ادامه سلطنت محمدرضا شاه و کمونیسم بود چرا که دولت مصدق با برگزاری رفراندوم غیرقانونی انحلال مجلس هفدهم، عملا خودش موجبات سقوط خودش را فراهم کرده بود و آینده ای برای ادامه آن حکومت متصور نبود. در این میان طبیعی بود که روحانیت سنتی، یا سیاسی ، خواهان روی کارآمدن حکومتی ضددین وابسته به شوروی نبودند. علاوه بر آن، دیدگاه مذهبی اتهام پول گرفتن رهبران روحانی از دربار و خارجیان برای مشارکت در امر کودتا را بی اساس دانسته و آن را انکار می کنند.
باوجود شباهت در بخش های زیادی از این نوع روایت، تاریخ نگاری در این مورد یک کاسه نیست. مثلا طرفداران فداییان اسلام به نقش و جایگاه مجتبی نواب صفوی و گروه او در آن دوره توجهی ویژه داشته و او را محور تحولات می دانند. در این مورد، فداییان اسلام، اختلافات جدی نواب و کاشانی و آیت الله العظمی بروجردی را نادیده گرفته و کتمان می کنند. این البته سوای دیدگاه روحانیانی چون آیت الله محمود برادران زنجانی است که تا آخر کار در اردوگاه مصدق مانده و از جریان اصلی روحانیت فاصله گرفتند.
در دیدگاه ملی گرا، همه چیز به شخص مصدق و جبهه ملی ختم می شود. پیشنهاددهنده اصلی ملی شدن نفت، دکتر حسین فاطمی و اجرا کننده و پیش برنده آن هم شخص مصدق و جبهه ملی است. دربار، روحانیت و دیگر رهبران سیاسی از سر ناچاری یا برای فرصت طلبی و توطئه به مصدق پیوسته بودند و بود و نبودشان در جریان نهضت تاثیر چندانی در پیروزی و پیشبرد آن نداشت. در این دیدگاه مصدق یک قهرمان ملی مصون از خطا و اشتباه است که به درستی حوادث کشور را در مسیری صحیح پیش می برد، ولی اتحاد دربار، خارجی ها، روحانیان و سیاستمداران بریده و مزدوران شان، موجب سقوط مصدق شد. بر این اساس، انتقاد و چالش سیاست های مصدق نیز اقدامی نابخشودنی و در جهت شکستن اسطوره ملی کشور است.
البته در سال های اخیر، برخی هواداران این دیدگاه، از جمله مهندس عزت الله سحابی، با نگرشی ایران مدار و راهبردی، خواهان مجال دادن به فضای انتقاد منصفانه از مصدق و کارنامه سیاسی او شده اند. ولی موافقان قدیس سازی از مصدق، هر تلاشی برای انتقاد از مصدق و کارنامه اش را توطئه ای از سوی استعمارگران، سلطنت طلبان و... حمایت از حاکمیت کنونی ایران می دانند. در این نگاه، مصدق هیچ مخالف منصفی نداشته و اساسا هر که به او انتقاد دارد یا خائن و دشمن است یا نادان و بی خبر.
این نگاه ها البته به موازات دیدگاه های مختلف خارجی مطرح می شوند. عده ای، ریشه کابوس کنونی دشمنی ایران و غرب را در دخالت نادرست لندن و واشنگتن در 28 مرداد می دانند و دسته ای دیگر، در رویای تکرار آن حوادث و تغییر ناگهانی قدرت در ایران به مدد قدرت خارجی هستند.
به هر روی، سایه سنگین 28 مرداد برای ایرانیان همچنان پس از 66 سال برقرار و ابزاری برای تسویه حساب های جاری گروه ها و جریان های مختلف، بی توجه به واقعیات امر و منافع راهبردی ملی ایران است.
