فلسفه و خاستگاه شعر

هر حالي كه از احوال انسان متصور شود، به نحوي در ضمن اشعار مطرح شده است. فلسفه همه آن ها رمزگشايي، پاسخ به سوالات و رفع جهل، شرح و تراجم احوال و اندرزگويي و راهنمايي به خاطر بهبود و مسرّت بار كردن زندگي است. مي توان گفت هدف و فلسفة شعر بهبودی و قابل تحمّل کردن زندگی نیز هست. در اين طريق آرزو بر اين است كه به حوادث گوناگون اين جهان معناهايي پيدا كنيم كه نشاطي براي انسان فراهم آورد و تحمل ما را در برابر ناهمواري هاي زندگي افزايش دهد. اگر قبول كنيم كه اين جهان آكنده از امكانات خير و شرّ مي باشد، با توجّه به اين مبنا تكليفي در برابر ما قرار مي گيرد كه با امكانات موجود و خلق امكانات تازه بهره مندي خود را از زندگي زيادتر كنيم، همچنين امكاناتي كه شعرا با اشعار خود نشان داده اند، خط مشي زندگي خودمان را با استفاده از آنها و با درك زيبائي ها و لذّت بردن روحاني پربارتر نمائيم. اگر كساني معتقد شوند كه سرنوشت ما پيشاپيش مقدّر شده است. ضمن موافقت نسبي با آنها يادآوري مي كنيم که هر اختياري از بطن جبر بيرون مي آيد زيرا همانطوري كه هر كسي مي تواند حركات تازه اي در بدن خود ايجاد نمايد، اين امكان را در اعمال ورزشكاران و سيرك بازان و ... ملاحظه مي كنيم. بنابراین دلیل اصلی ما بر وجود امكانات تازه در بطن الزامات گوناگون اين است که هر كسي مي تواند حالتي تازه، چه جسماني و چه روحاني، غير از آن حالتي كه دارد ايجاد نمايد. يكي از دلايل اصلي اين امكان قبول باطني و نيّت خود انسان هاست.

شعرا خدمات معجزآسایي انجام داده اند، آنها جوهر و ماهيت زندگي را، در بطن همان الزمات و امكانات، براي ما به نحوي تبيين كرده اند كه ما نيز با استفاده از نگرش ها و تعبيرات آنها مي توانيم نقطه نظرها و ديدگاه هاي تازه اي پيدا كنيم. در واقع اشعار و رمان ها وسيله هایي هستند تا انسان ها به امكانات خود واقف شوند. هدف شعرا نشان دادن واقعيتها و حقايق امكاني به زبان شعر است. چون احوال انساني قابل شمارش نيستند و دائماً تغيير مي نمايند و چه بسا ارزشها به ضد ارزش مبّدل مي شوند. بدين جهت گاهي اشعار متناقص هم در سروده هاي شعرا ملاحظه مي شود. فحش هميشه فحش نمي ماند و از افراد خاصّي به طيبّات تبديل مي شود چنانچه سعدي مي فرمايد «زهر از قبل تو نوشداروست» «فحش از دهن تو طيبّات است». بدين جهت گفته شده است كه انسان در بطن امكانات قرار گرفته است. پس می توانیم بگوییم فلسفه اشعار عبارت از کمک به انسانهاست تا در یک جا نایستیم و با اشارات آنها نگرش های تازه ای در بطن این جهان آکنده از امکانات ابداع و خود را از بن بست ها برهانیم. شعرا مطالب خود را به زبان آهنگین و نظم می گویند تا فورم دل انگیز آنها نیز فریبنده باشند و توجّه ما را به نگرش های تازه جلب نمایند.

در واقع با استنباط های ما هر شعري در موقعيت ها و زمان و مكان هاي گوناگون پذيراي معاني و تعابير تازه خواهد بود. به عبارت ديگر اشعار به عنوان دستورالعمل هاي كلّي، معني محصل خود را در موقعيتهاي خاص به توسط هر فرد علاقه مند، به دست مي آورد. براي مثال شعر زير از سنايي كه فرموده:

از سنایی (امثال و حکم دهخدا، 1361، جلد 4، صفحه 2018)

به عهده خود ما واگذار مي كند تا متوجّه باشيم هيچ كس همواره در يك حال باقي نمي ماند و استواري خود را گاهي از دست مي دهد. اين احوال جاي گلايه ندارد، بلكه محل دقّت است كه بدانيم هر کسی در مسير زندگاني خود با اخذ تجارب تازه و در شرايط نو عوض مي شود. اينهم دليل ديگري بر امكانات گشوده شده در برابر انسان است و نيز نشان دهندة تحول دائمي اوست. نتيجه اينكه از پست و بلند روزگار همواره بايد انديشه كنيم. هر فردي توانايي هايي دارد كه محدود است و هر كسي توانايي تحمل هر تكليف و هر باري را ندارد. تحوّل هر انساني همواره محتمل است. سپهر زندگي ما امكاني است.

«شاعر گاهي مطلبي را كه به ظاهر نادرست مي نمايد به قالب شعر در مي آورد امّا اين نادرست نمائي چندان مهم نيست چون شاعر حقيقت را درك مي كند و فقط آنرا [به نظر خود] مي پروراند.» همچنين شعرا مانند پيامبرانند كه مي خواهند بند رقيّت را از پاي انسانها بردارند و امكانات عظيم موجود در جهان را كه قسمتی از تعبيرات ذهن انساني سرچشمه مي گيرند به ما نشان دهند. و هر كسي كه سيلان روحي و آزادي ما را سلب كند، در واقع به بازرگان خواب مي ماند كه به ما توصيه مي كند در خواب غفلت بمانيم.

دکتر محمود نوالی : تأملاتی اونتولوژیک درباره شعر و تفکر شاعرانه