اعلامیه جهانی حقوق بشر، چالش ها و فرصت های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران

اعلامیهٔ جهانی حقوق بشر یک پیمان بین المللی است که در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تاریخ ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ در پاریس به تصویب رسیده است. این اعلامیه نتیجهٔ مستقیم جنگ جهانی دوم بوده و برای اولین بار حقوقی را که تمام انسان ها مستحق آن هستند را به صورت جهانی بیان می دارد، در نتیجه حقوق بشر به حقوقی گفته می شود که همگان در همه زمان ها و مکان ها از آن برخوردارند. النور روزولت همسر فرانکلین روزولت سی و دومین رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا نقش مهمی را در تصویب این اعلامیه ایفا کرد. اعلامیهٔ مذکور شامل سی ماده است که به تشریح دیدگاه سازمان ملل متحد در مورد حقوق بشر می پردازد. مفاد این اعلامیه حقوق بنیادی مدنی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی ای را که تمامی انسان ها در هر کشوری باید از آن برخوردار باشند را مشخص کرده است. واقعیت نشان می دهد که این سند بین المللی در بسیاری مواقع به عنوان ابزاری برای فشار دیپلماتیک بر کشورهای غیرغربی به کار برده شده است. استانداردهای دوگانه در صحنه بین المللی واقعیتی است که نمی توان آن را منکر شد. با این حال، پرسش این است که آیا سندی بین المللی که کشور ما یکی از معاهدینی است که آن را امضاء کرده و به آن پایبند است، می تواند به آسانی مغفول واقع شود؟ چگونه می توان تهدیدهای موجود در این سند را به یک فرصت تبدیل کرد؟ این ها پرسش هایی است که به مناسبت دهم دسامبر روز جهانی حقوق بشر، ساعد نیوز در قالب یک مصاحبه اختصاصی با دکتر بهمن اکبری پژوهشگر مطالعات حقوق بشر اسلامی مطرح کرده است. دکتر بهمن اکبری عضو کمیته علمی کمیسیون حقوق بشر اسلامی و استاد دانشگاه و رایزن فرهنگی اسبق جمهوری اسلامی ایران در ازبکستان، تانزانیا و عمان است. توجه مخاطبان ساعد نیوز را به مطالعه این مصاحبه دعوت می کنیم:

ساعد نیوز: آیا تفاوت های فرهنگی، دینی و اجتماعی و تاریخی، در اعلامیه حقوق بشر سازمان ملل متحد مد نظر قرار گرفته شده است؟

دکتر بهمن اکبری: بسم الله الرحمن الرحیم. بنده روز جهانی حقوق بشر را تبریک عرض می کنم و امیدوارم که بتوانیم در معنای واقعی کلمه از این ظرفیت بهرمند شویم. واقعیت امر این است که امروزه، حقوق بشر در سطح بین الملل به مثابه شاقولی است که ملت ها و کشورها با آن سنجیده می شوند. دموکراتیک یا غیردموکراتیک بودن کشورها، با این معیار تعیین می شود. زمانی که نسل اول فعالان و متفکران حقوق بشر در اروپا و آمریکا و غرب فعالیت می کردند، رویکرد انسان شناختی، فلسفی و بعدها، اجتماعی حاکمیت داشت. این نسل در تلاش بود تا به مسأله فرهنگ و تفاوت های فرهنگی توجه داشته باشد. ولی به دلیل وضعیت بعد از جنگ، نیاز مبرمی به یک معیار عملی وجود داشت. به همین دلیل مباحث فرهنگی مغفول ماند و آن طور که باید و شاید مد نظر قرار نگرفت. با این حال، در نسل دوم و سوم متفکران حقوق بشر، این بحث حساسیت فرهنگی، پررنگ تر شد. در حال حاضر، بحثی به نام حق تحفظ مطرح است که می شود بنا بر معذورات فرهنگی و دینی در خصوص برخی حقوق، حق تحفظ داشت. به این ترتیب، شاهد آن هستیم که به طور مثال، کشورهای مسلمان در برخی موارد، حق تحفظ دارند.

ساعد نیوز: آیا اراده ای برای اصلاح دیدگاه فرهنگی غرب گرایانه مسلط بر نهادهای بین المللی حقوق بشری در جامعه جهانی وجود دارد؟

دکتر بهمن اکبری: به نظر من بله. در روند تدوین و رشد اعلامیه، و نیز فلسفه هایی که بر اعلامیه، نگاشته می شود، تلاش این است که تنوع فرهنگی به عنوان یک متغیر اصلی، به کار گرفته شود. تنوع و خصوصاً بحث تنوع فرهنگی، از اصول اعلامیه برداشت می شود. امروز شاهد آن هستیم که به این بحث، تنوع اشاره های متعددی می شود. هر فرهنگی در راستای ایجاد گفتمان خاص حقوق بشری نقش ایفا کند، به همان میزان فعالیت گفتمانی اش، در سطح بین المللی می تواند حضور داشته باشد. این یعنی، اگر شما از صحنه گفتمانی منزوی نشوید، می توانید تأثیر مثبت داشته باشید. حق تحفظ ما به این طریق، گسترش می یابد. البته این حق تحفظ فقط از طریق شرکت فعال گفتمانی قابل گسترش است. به طور کلی، عقیده من بر این است که تلاش ملت هاست که تغییر واقعی را در این حوزه می تواند به وجود آورد. اگر کنار بنشینیم و فقط از منظری منفی به گفتمان حقوق بشر نظر کنیم، هیچ نقشی در آن نخواهیم داشت و طبیعتاً دغدغه های فرهنگی مان هم زمین می ماند.

ساعد نیوز: حقوق بشر آن طور که در اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب سازمان ملل متحد مفصل بندی شده است، متمرکز بر مفهوم حق است، و منتقدان این اعلامیه بر این موضوع تأکید دارند. آیا اساساً تکلیف جایگاهی در گفتمان حقوق بشر دارد یا نه و اگر دارد چه ساز و کاری برای بنیادگذاری حقوق بشری مورد نیاز است که حق و تکلیف در آن به تعادل برسند؟

دکتر بهمن اکبری: به نظر من در مباحث علوم انسانی، این نظرگاه و نقطه نظر است که تفاوت دیدگاه را به وجود می آورد. ما کافی است که "دیدن -گاه" خودمان را عوض کنیم، یعنی از آن جایی که به جهان می نگریم، انتقال پیدا کنیم به یک جایگاه دیگر و در اینجاست که دیدگاه مان نیز عوض می شود. بر این اساس، اگر ما از "حق کرامت" به عنوان یکی از حقوق اساسی انسان سخن می گوییم، وقتی همین حق را در رابطه با دیگری در نظر میگیریم، بحث "تکلیف در برابر کرامت دیگری" مطرح می شود. حال می خواهد این تکلیف بر عهده شهروندان و اطرافیان باشد یا بر عهده حاکمیت. اگرچه اعلامیه جهانی حقوق بشر، بر مفهوم "حقوق" تأکید دارد و گفتمان غالب، گفتمان "حق محور" است ولی واقعیت این است که سخن گفتن از حق، ناقض تکلیف نیست. به اعتقاد من، دوگانه حق و تکلیف، یک دوگانه بی اساس است. ما همیشه وقتی از حق صحبت می کنیم، بحث تکالیف هم در کنار آن به صورت طبیعی مطرح می شود. مثلاً اگر رساله امام سجاد (ع) را درباره حقوق صحبت می کنیم، این طور نیست که ایشان به بحث تکالیف نپرداخته است. این تماماً به ما بستگی دارد که از چه منظری به این موضوعات نگاه می کنیم. به طور مثال، وقتی حقی در رابطه با فرزند و والدین مطرح می شود، طبیعتاً سویه دیگر این گفتگو درباره حق، بحث تکلیف است. یعنی اگر کودک دارای حق تربیت است، والدین هم تکلیف تربیت را دارند. یا اگر والدین حق احترام دارند، فرزند تکلیف رعایت احترام را دارد. البته دوگانه ی حق و تکلیف می تواند در بافت بندی بحث در حوزه علوم انسانی به ما کمک کند ولی در واقعیت اینگونه نیست که حق و تکلیف دو مقوله مغفول و معزول از همدیگر باشند. بلکه هر جا بحث حق است، بالذات بحث تکلیف هم مطرح است چون این دو ملازم همدیگر هستند.

ساعد نیوز: به عنوان یک شخصیت فرهنگی فعال در عرصه بین المللی ذیل گفتمان جمهوری اسلامی ایران، بفرمایید چه اقداماتی مشخصاً از طرف نهادهای دیپلماتیک برای سلطه زدایی از نهادهای بین المللی حقوق بشری صورت گرفته است؟

دکتر بهمن اکبری: به هر حال در وزارت خارجه این اعلامیه جهانی حقوق بشر به عنوان یک سند بین المللی ای که ما یکی از معاهدین آن هستیم، پذیرفته شده است. تلاش هایی هم در راستای سلطه زدایی صورت گرفته است. ولی این که آیا نتیجه این تلاش ها رضایت بخش بوده یا نه، جای بحث و نقد دارد. به توجه به این واقعیت که در جامعه ما، بخش قابل توجهی از نخبگان سیاسی، نسبت به این اعلامیه نگاه منفی دارند و ریشه این نگاه منفی هم استانداردهای دوگانه غرب است. یعنی گفته می شود که طی نزدیک 5 دهه اخیر، این اعلامیه و بحث حقوق بشر هر جا که نیاز بوده به عنوان اهرم فشار بر علیه نظام جمهوری اسلامی ایران مورد استفاده قرار گرفته است و هر وقت جای استفاده مثبت داشته، توجهی به آن نشده است. این نوعی عدم علاقمندی به بحث حقوق بشر را به وجود آورده است و این عدم علاقمندی، باعث شده است که ما حضوری کم رنگ در عرصه بین المللی داشته باشیم. درست است که این اعلامیه بر علیه ما استفاده شده است، ولی این ناقض شایستگی ها و نیکویی موجود در آن نیست. این اعلامیه می تواند زمینه صلح را در جهان مهیا کند و جلوی بسیاری از جنگ ها و خونریزی ها را بگیرد. این یک ظرفیت بزرگی است که جتی اگر تهدید هم محسوب شود، می تواند با تدبیر به یک فرصت تبدیل شود. البته دیدگاه خود من، آن است که اصلاً تهدید نیست و فرصت خوبی است که ما گفتمان خودمان را ذیل آن در سطح بین المللی پرورش دهیم. البته نیاز هست که زبان بین المللی را بشناسیم و فرهنگ حقوق بشر را بدانیم. اگر این فرهنگ را بشناسیم، این می تواند زمینه را برای حضور فعالانه ما در عرصه بین المللی مهیا می کند. به طور کلی، حرف من این است که نگاه منفی به این سند بین المللی مهم برای سیاست خارجی و روابط بین المللی ما خوب نیست.

ساعد نیوز: آیا اراده ای در کشورهای مسلمان برای تشکیل گفتمان واحد حقوق بشری حول شریعت محمدی وجود دارد؟

دکتر بهمن اکبری: اعلامیه اسلامی حقوق بشر با تلاش های متفکران خود ایرانی از جمله مرحوم آیت الله تسخیری و علامه محمد تقی جعفری مهیا شد. اصلاً پیش نویس این اعلامیه را این بزرگواران آماده کردند. کشورهای اسلامی اراده دارند برای این که این گفتمان شکل بگیرد ولی باز عدم حضور فعال در عرصه بین الملل مانع بزرگی است. این اعلامیه، گفتمان خودش را مطرح ساخته است ولی باز ما شاهد آن هستیم که نخبگان و متفکران اسلامی حضور فعال ندارند. و همین عدم حضور متفکران مسلمان در این عرصه، زمینه را برای ساقط شدن اسلامیت این اعلامیه مهیا می کند. متأسفانه اندیشمندان ایرانی هم اصلاً حضوری ندارند در این عرصه. بحث حقوق بشر اسلامی در OIC مطرح شده است و باز ما نتوانستیم از این اعلامیه و ظرفیت آن از طریق حضور فعال در کمیته مربوطه بهره مند شویم. این دقیقاً برمی گردد به فقدان یک نگاه خوشبینانه و مثبت به بحث حقوق بشر.

ساعد نیوز: ما شاهد این هستیم که یک دانشمند عالی مقام هسته ای در ایران ترور می شود و کشورهای مدافع حقوق بشر و خصوصاً آمریکا که به تعبیر مقام معظم رهبری "پرونده سیاهی" در زمینه حقوق بشر دارد، هیچ واکنشی نشان نمی دهند. این استانداردهای دو گانه در نهادهای بین المللی حقوق بشری هم وجود دارد. به نظر شما دستگاه دیپلماتیک کشور در زمینه حقوق بشر باید چه اقداماتی باید در مقابل این نوع اقدامات صورت دهد؟

دکتر بهمن اکبری: نخستین تغییر باید در رویکرد ما نسبت به اعلامیه حقوق بشر صورت بگیرد. ما نباید به آن، نگاه منفی داشته باشیم. این یک واقعیت غیرقابل انکار است که اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد تأئید نخبگان دنیا است. باید این رویکرد منفی نسبت به این اعلامیه اصلاح شود. این استانداردهای دوگانه بین المللی نباید ما را به انزوا ببرد بلکه باید انگیزه ای باشد برای حضور فعال ما در عرصه بین المللی. این یک حقیقت کاملاً روشن است که کشورهای غربی می خواهند این ابزار حقوق بشر و اعلامیه جهانی را بر علیه ما به کار ببرند. اگر ما عمیقاً به این اعلامیه جهانی پایبند باشیم به عنوان یکی از دولت هایی که این پیمان نامه بین المللی را امضاء کرده ایم. ما از این اعلامیه می توانیم به عنوان یک سند برای محکوم کردن چنین ترورهایی استفاده کنیم. ولی حقیقت این است که ما خودمان را از چنین اسناد مهمی بی بهره کرده ایم. به هر حال ما در روابط بین المللی با اسناد بین المللی مواجه می شویم. نمی شود بدون حمایت اسناد بین المللی، حقی را اثبات کرد. من معتقدم که کارهایی صورت گرفته است ولی کافی نیست. البته این تنقیص تلاش های مخلصانه وزارت خارجه یا مقامات دیپلماتیک نیست ولی انتقاد جدی دارم. نهادهای بین المللی فرهنگی و وزارت خارجه از این اعلامیه می توانند به عنوان یک ظرفیت بزرگ بهره زیادی ببرند. اگر درباره رفع ستم سخن می گوییم فقط از مجرای اسناد بین المللی است که این کار را می شود پیش برد.

دکتر بهمن اکبری : تحلیل لایه ایی قیام امام حسین (ع)