حافظ، حافظه تاریخی بشریت

حافظ شیرازی زاده 727 هجری قمری در شیراز و متوفای 792 ملقب به لسان الغیب شیرازی شاعر و غزل سرای شهیر ایرانی است. دیوان حافظ تقریباً در تمام خانه های ایرانی در کنار قرآن کتاب مقدس مسلمانان قرار داده میشود و بسیاری گشایش گره های زندگی خویش در لابلای ابیات دیوان حافظ جستجو می کنند. شهرت حافظ به وطن او ایران محدود نمی شود و کلام او جان و زبان بسیاری از متفکران و شاعران جهان را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در روز بیستم مهر ماه 1399 و در آستانه قرن پانزدهم شمسی برای بزرگداشت مقام این شاعر بلند آوازه شیرازی، با دکتر سید جواد مرتضایی عضو هیئت علمی و دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد مصاحبه ای اختصاصی را برای مخاطبان ساعد نیوز انجام دادیم. دکتر سید جواد مرتضایی آثار ارزنده ای را در زمینه حافظ شناسی و حافظ پژوهی منتشر ساخته اند: از موسیقی معنوی شعر حافظ (انتشارات آوای نور)، ز شعر دلکش حافظ (انتشارات معین) و جدیدترین اثر ایشان با عنوان زمینه های تاریخی و مدحی اشعار حافظ (انتشارات امیرکبیر).

ساعد نیوز: حافظ برای دنیای تکنولوژیک نیست انگار چه پیامی دارد؟

دکتر سید جواد مرتضایی: حافظ پیامی دوسویه دارد. حافظ مثل بسیاری از شاعران کلاسیک ما، در تعدادی از اشعار خودش، تفکر اپیکوری را ترویج می دهد. تفکر اپیکوری در اینجا البته به معنای اهمیت ندادن به دنیا است و در معنای خاصی افاده معنی می کند. به طور مثال،

حاصل کارگه کون و مکان این همه نیست

باده پیش آر که اسباب جهان این همه نیست

از دل و جان شرف صحبت جانان غرض است

غرض این است وگرنه دل و جان این همه نیست

منت سدره و طوبی ز پی سایه مکش

که چو خوش بنگری ای سرو روان این همه نیست

این نوع اندیشه و جهان بینی بر برخی از ابیات حافظ سایه انداخته است و می شود نوعی همدلی را با تفکرات نیست انگاری البته در معنای خاص اش در این اشعار یافت. ولی در برخی ابیات دیگر، دقیقاً عکس این مسأله را می بینیم که حافظ به جهان و امور دنیوی و معنادار بودن فرایندها اذعان دارد. حتی روابط اجتماعی حافظ در نوع تفکرش و نوع گرایش و جهان بینی اش تأثیر داشته است. من در کتاب "زمینه تاریخی و مدحی اشعار حافظ" به این مسأله پرداخته ام. نوع رابطه حافظ با حاکمیت بسیار در رویکرد او به دنیا تأثیرگذار بوده است. شما این مسأله را آشکارا در طیف وسیع مخاطبان حافظ مشاهده میکنید. غزل های حافظ از هر طیفی خواننده دارد. دلیلش هم این است که حافظ و شعر او هم به مُلک اهمیت می دهد هم به ملکوت. او دست ما را می گیرد و در زمین ما را سیر می دهد و از آن سو ما را به آسمان می برد و مهمان ملکوت می کند. این در اصل ریشه در توجه حافظ به دو بُعد وجودی مادی و معنوی انسان دارد.

ساعد نیوز: استاد خرمشاهی گفته اند حافظ گوهرتراش است نه گوهرپاش، معنی حرف ایشان چیست؟

دکتر سید جواد مرتضایی: حافظ حدود 500 غزل دارد. برخی اعتقاد دارند این عدد باید به 485 غزل کاهش یابد. نسخه های مختلف و ویراست های مختلف از دیوان حافظ نشان از همین تعدد حدود 500 غزل را دارند. البته دو تا مثنوی و چند تا قطعه هم دارد. ولیکن شما حافظ را با غزل هایش می شناسید. اگر فرض را بر این بگذاریم که حافظ به مدت 50 سال فعالیت شعری در زمینه خلق غزل داشته است، این یعنی وی هر سال، 10 غزل سروده است. این دقیقاً معنای گوهرتراش بودن اوست. وقتی حافظ غزلی را می گفته، بارها به آن رجوع می کرده و آن را مورد بازبینی قرار می داده است. همه متخصصان در این دیدگاه متفق القول اند یا بگوییم قریب به اتفاق متخصصان، که حافظ بزرگترین شاعری است که فرمالیسم را در غزل به اوج خودش رساند. این هم به دلیل دقت نظر فرآوان حافظ است. اگر درباره شاعران دیگر ما با نسخه های متفاوتی مواجه هستیم که با همدیگر در برخی جاها تفاوت دارند، این اختلافات بیشتر به دلیل ترجیحات فردی ناسخان بوده است. ولی در مورد حافظ اینگونه نیست و این، خود حافظ است که بارها اشعار خودش را مورد بازبینی قرار می داده تا به ایدئالترین فرمی که مد نظر اوست برسد. مثلاً در بیت "در کوی نیک نامی ما را گذر ندادند/ گر تو نمی پسندی تغییر کُن قضا را" در اینجا "تغییر ده" به "تغییر کُن" اصلاح شده است و این بیهوده نبوده است. حافظ خدای ایهام است. ما در اینجا به یاد این آیه می افتیم: "إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ". حافظ تلاش کرده است که تا از تمام ظرفیت موجود در زبان فارسی بهره ببرد تا ابیاتی هر چه غنی تر را خلق کند. توجه کنید، "رشته ی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار/ دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود" اینجا به جای لفظ "دامن" از ساعد استفاده کرده است و طنین واج "سین" در این بیت نشان می دهد که گوهرتراشی دقیقاً به چه معنی است.

ساعد نیوز: چرا کتاب دیگری جز کتاب دیوان حافظ این شرف را پیدا نکرده است که قرین قرآن در منازل ایرانیان باشد؟

دکتر سید جواد مرتضایی: به دوعلت. علت اول، این که خود حافظ، ارتباط نزدیکی با قرآن داشت. او حافظ قرآن بود و ذهن او مشحون از آیات الهی بوده و در بسیاری از جاها در ابیات او رد پای این انس او با قرآن کاملاً مشهود است. حافظ را به عنوان لسان الغیب می شناسند. او زبان غیبگو است و مردم واقعاً و از صمیم دل به این مسأله باور دارند. نکته ی دوم، استخاره و تفعل زدن به کتاب حافظ است. علاوه بر استخاره از قرآن، ایرانیان، کتاب حافظ را برای تفعل و مشورت گرفتن درباره انجام امورشان استفاده می کنند. اصلاً دیوان حافظ به قرآن عجم شهرت دارد. در اینجا باز پای لسان الغیب بودن حافظ به میان می آید. البته این بستگی به مخاطب و ذهنیت او از این مسائل دارد. ولی نکته تخصصی را من باید در اینجا یادآور بشوم درباره اشعار حافظ. ابیات حافظ یک نوع استقلال گفتمانی و شناختی دارند و حالت شناور دارند و وقتی شما، به دیوانه خواجه شیراز تفعل زدید اگر هم نه در بیت اول، بالأخره در چند بیت دیگر پیام مثبتی را دریافت می کنید کاملاً سازگار با حال و فکری که دارید و این البته دلیل کاملاً علمی و تخصصی دارد. پس وقتی شما در غزل آنچه را که می جوئید پیدا میکنید این به شما یک حس کاملاً متفاوت را القاء می کند.

ساعد نیوز: میراث اصلی حافظ در ادبیات فارسی چیست؟

دکتر سید جواد مرتضایی: فردوسی فارسی را زنده کرد و حافظ روح دیگری در زبان فارسی دمید. دقت حافظ در واژه گزینی بسیار عالی است. فرم غزل در حافظ به اوج خودش رسید. ما قبل از حافظ غزل سرا داشتیم. البته غزل در فرم کلاسیک اش وجود نداشت ولی ما تغزلات را داشتیم. رودکی نمونه کامل این نوع شعر است. به هر صورت قبل از حافظ ما دو قرن تغزلات را داریم ولی دلیل این که غزلیات حافظ نمونه شد و در ذهن و جان همه ریشه دواند دقیقاً دقت نظر و گوهرتراشی حافظ است. وقتی شما سخن از غزل به میان می آورید، نام حافظ، حتی قبل از سعدی به ذهن می آید. دلیلش دقیقاً همین مسأله است. اصلاً یکی از دلایل جذایت سخن حافظ هم همین ظرفیت بالای زبانی است که از هر طیفی مخاطب دارد.

ساعد نیوز: راز تأثیر برون مرزی حافظ در چیست؟ چه چیزی باعث شده است که سخن حافظ، اندیشمند بزرگی چون گوته را مدهوش خود کند؟

دکتر سید جواد مرتضایی: تفکر حافظ جهان وطنی است. استاد خرمشاهی می گوید، حافظ، حافظه تاریخی بشریت است. دقیقاً همین مسأله است که باعث نفوذ سخن حافظ در فراسوی مرزهای ایران شده است. گوته در دیوان شرقی می گوید که آرزو دارد که در کنار حافظ باده بنوشد. مضامین شعر حافظ جهان وطنانه و ابدی است و همین راز ماندگاری آنها است. وقتی حافظ از عشق سخن می گوید، این مضمون تاریخ ندارد بلکه یک مفهوم ابدی است. مخاطب عشق، کل بشر است. به همین دلیل شما می بینید که بعد از رباعیات خیام که البته شهرتشان را بیشتر به ترجمه فیتزجرالد مدیون هستند. این کتاب دیوان حافظ است که بیشترین چاپ و تیراژ را در سطح دنیا دارد و این دقیقاً ریشه در همین جهان وطنی و مضامین ابدی دارد.

دکتر سید جواد میری : احساس و درک و تاملی بر مبانی علوم اجتماعی