ساعدنیوز
ساعدنیوز

همه چیز درباره ساز دمام

  سه شنبه، 16 فروردین 1401   زمان مطالعه 8 دقیقه
همه چیز درباره ساز دمام
دَمام، سازیست که در تقسیم‌بندی سازها جزو سازهای کوبه‌ای است با نوسان پوست به صدا در می‌آید و در دسته سازهای کوبه‌ای استوانه‌ای شکل قرار می‌گیرد. دمام بیشتر در جنوب ایران به ویژه در بوشهر ، بندر ریگ، بندر گناوه، آبادان، برازجان و بندر دیر و دیگر شهرهای جنوبی رایج است. در این مقاله شما را با ساز دمام آشنا خواهیم کرد.

ساز کوبه ای دوار و از نوع دوطرفه است که در مقایسه با دهل قطر کمتری دارد. بر سطح دو دهانه آن، پوست حیوان می کشند. نواختن آن یا با دست و یا با دو قطعه چوب ساخته شده از برگ درخت خرما صورت می گیرد. پراکندگی اش بیشتر در سواحل خلیج فارس و به ویژه استان بوشهر است. دمام علاوه بر مجالس شادمانی که همراه نی جفتی و نی انبان نواخته می شود، در مراسم سوگواری مذهبی با شیوه ای متفاوت به کار می رود. دمام نوازی گروهی، بخش مهمی از یک آیین مذهبی بوشهر به شمار می رود.

تاریخچه ساز دمام

به نظر می رسد دمام در اصل دمبام بوده و در قدیم گروهی در بامداد با نواختن آن برای بیدارباش استفاده می کردند. نقل شده است که دمام توسط برخی از مردم زنگبار یا هند به بوشهر وارد شده است و از آن در مراسم مختلف شادی و غم استفاده می کردند و به مرور وارد مراسم عزاداری شد. برخی همراهی سنج با دمام را به اعتقادات بومی مردم بوشهر نسبت می دهند که مردم این شهر اعتقاد داشتند فلز شیطان و اجنه را فراری می دهد و در اطراف دمام که ساز مقدسی است، سنج آن نواخته می شود تا شیاطین به او نزدیک نشوند. بر طبق نگاره ها و اسناد تاریخی، دمام قدمتی ۴۰۰۰ ساله دارد. با توجه به شیوه طناب پیچی دمام که به شکل حرف لاتین Y بوده آن را شبیه به سازهای کوبه ای آفریقا و هندی دانسته اند. نام دمام گرفته از صدای این ساز است.

انواع ساز دمام

دمام های بوشهر در سه اندازه متفاوت ساخته می شوند و در واقع سه کارکرد نیز دارند:

  • نوع اول: دمام معمولی است که تعدادشان در گروه معمولا چهار عدد است.
  • نوع دوم: دمام غمبر است که از دمام معمولی بزرگ تر ساخته می شود. در کنار چهار ساز دمام معمولی از دو ساز دمام غمبر استفاده می شود.
  • نوع سوم: دمام اشکون، از دو نوع قبلی کوچک تر است و تعداد آن در گروه معمولا یک عدد است.
ساز دمام

تکنیک های اجرایی ساز دمام

چوب یا گرز دمام که سر آن کمی خمیده است در دست راست نوازنده قرار می گیرد. پوست سمت راست با چوب و پوست سمت چپ با دست نواخته می شود. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک و ریتمیک مکمل یکدیگر هستند و نوعی مکالمه ریتمیک را به وجود می آورند. این مکالمه در دمام معمولی ساده تر است و به ترتیب در دمام غمبر و اِشکون پیچیده تر می شود. صدای برخورد گرز دمام به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم است و صدای برخورد کف و انگشت های دست چپ نوازنده به پوست سمت چپ تا حدودی نافذ و زیرتر است.

دمام های غمبر از نظر تکمیل جریان ریتم، واسطه ای میان دمام های معمولی و دمام اِشکون هستند. دمام های معمولی پایه های اصلی جریان ریتم را ایجاد می کنند و دمام های غمبر این پایه ها را به ساختمان ریتمیک تبدیل می کنند و دمام اِشکون به صورت بداهه به تزئین و آرایش این ساختمان ریتمیک می پردازد، بنابراین نقش دمام اشکون از سایر دمام ها مهم تر است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری ساز دمام

بدنه دمام به شکل استوانه ای ست که از چوب یکپارچه یا ترکه ای یا از فلز ساخته می شود و بر دو طرف آن پوست بز کشیده می شود. پوست را به وسیله «چمبره » به ساز متصل می کنند. چمبره طوقه هایی ست که از جنس نی خیزران یا بامبو ساخته می شود. هر دمام چهار چمبره دارد که در میان سازهای کوبه ای پوستی متداول در ایران یک ویژگی منحصر به فرد است، زیرا همه طبل های دوطرفه معمولا دارای دو طوقه هستند، اما ساز دمام در هر طرف دو طوقه دارد. طوقه ها همراه با پوست در دو طرف این ساز با طناب به شکل خاصی به بدنه متصل می شوند.

نحوه ی ساخت دمام

ابتدا پوست را می گندانند، البته برخی برای بر طرف کردن موها آن را تیغ می زنند. شیوه ی سنتی گندانیدن پوست در بوشهر به این شکل است که پوست را در خاکستر داغ می انداختند تا چربی های زایداز آن جدا شود و پس از گندانیدن، پوست را به دریا می بردند تا ضمن شستشوی آن با آب شور دریا، موها نیز به راحتی از آن جدا شود. آنگاه پوست عاری از مو و چربی را بر روی دمام می کشیدند. برای یک دمام، دو پوست برای دو سر آن لازم است. سپس چمبره کوچکتر را روی پوست قرار می دهند، اضافات پوست را روی آن بر می گردانند طوری که چمبره ی دوم روی پوست بر گردانده شده، روی چمبره اول قرار گیرد. سپس پوست را دوباره به جهت اول برمی گردانند. حال دو چمبره در لابه لای پوست ها محو شده اند. برای پوست دوم نیز عیناً به همین شکل عمل می شود.سپس نوبت به قاب بندی دمام می رسد برای این که چمبره ها پس از خشک شدن رو به بالا برنگردند و پوست ها شکل خود را از دست ندهند. قاب بندی در واقع بستن پوست ها به طور افقی بر روی چمبره هاست. این عمل توسط بندی به نام «ستلی» انجام می شود. قاب بندی، عملی موقتی است که پس از خشک شدن پوست ها، باید بندهای ستلی را از روی شان برداشت.‏

تصویر نواختن ساز دمام

بعد از قاب بندی دمام نوبت به بند اندازی آن می شود. در این مرحله سوزن بزرگی که با خود بند دمام را می کشد از بین چمبره و دمام عبور می دهند. برای سهولت کار سمبه را با فشار بین پیپ و چمبره ها قرار می دهند تا بند به آسانی عبور کند. روی هر پوست دمام معمولاً هفت و یا هشت سوراخ برای گذراندن بند تعبیه می شود.‏
بعد از این که بندها را عبور دادند، نوبت به بند کشی می رسد. برای این کار ، دمام را برای چند روزی در جایی که باد خشک می وزد، قرار می دهند. در قدیم این دمام ها را در راه پله های طبقات فوقانی منازل قرار می دادند‏ ‏. در این مرحله ، دمام ها نباید در معرض آفتاب قرار گیرد و برای خشک شدن پوست، دقت می شود تا این کار فقط با جریان باد انجام پذیرد. سپس دمام را بندکشی می کنند. البته دمام نو باید تا چند بار پس از استفاده، دوباره بندکشی شود تا کاملاً پوست آن جا بیفتد.‏

طریقه ی بندکشی ساز دمام

دو نفر در طرفین دمام نشسته، توسط چوب هزام، بندهای رد شده را یکی پس از دیگری از ابتدا می کشند.این مرحله را کشیدن و یا "تیت کردن " ( ‏tyet‏ ) ، "سنات کردن " (‏senat‏) و یا "سمت کردن " گویند.‏ ‏"هزام " کردن -که گاهی ازام نیز گفته می شود- هنگامی است که بند را دور دمام با روشی خاص می بندند.برای این کار انتهای بند رابا قسمت قبل که از زیر چمبره گذشته گره می زنند، سپس دو به دو بندها را که به شکل 7 یا 8 می باشد به هم نزدیک می کنند. این کار به منظور سفت تر شدن (تیت کردن)بندها است که در نهایت به کشیده شدن بیشتر پوست و زیرتر شدن صدای دمام می انجامد.‏

موارد و نوع استفاده از ساز دمام

یکی از شاخص ترین موارد استفاده دمام در مراسم سوگواری ماه محرم است که به صورت گروه های دمام و سنج و بوق اجرا می شود. از دمام در مراسم یزله و همراه با نی انبان و نی جفتی نیز استفاده می شود. همچنین در زمانی که لنج تازه ساخته شده ای را بخواهند راهی دریا کنند، دمام می نوازند.

در زمان های گذشته وقتی می خواستند بار لنج های بزرگ را به ساحل منتقل کنند، بعضی از این کشتی های بزرگ بادبانی که توانایی پهلو گرفتن را نداشتند، بالاجبار در لنگرگاه، لنگر می انداختند و توسط قایق های کوچکی که به «تشاله» معروف بودند، تخلیه می شدند. جاشوهای سوار بر تشاله که سیاه پوستان آفریقایی بودند در هنگام پاروزدن نوایی را که به آن "نیمه" می گویند، همراه نواختن دمام می خواندند.

در مراسم «زار» نیز از دمام استفاده می شود. این مراسم سوغات آفریقایی هاست و در بوشهر نیز با یک حالت بومی- مذهبی به اجرا در می آید و کاربرد درمانی دارد. «دم دم سحری» نیز از جمله مراسمی است که در اجرای آن از دمام استفاده می شود. این مراسم برای بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه مبارک رمضان به اجرا در می آید.

هنگامی که کشتی ها را برای استراحت یا برداشتن آب متوقف می کردند، در این حالت نیز جاشوها با دمام زدن پیاده می شدند. در این خصوص ناخدا «حاج حسین بزن» از بندرگاه بوشهر می گوید: «هرگاه کشتی ها برای برداشتن آب یا استراحت به بندر می رسیدند، ملاحان با دمام پیاده می شدند و همین طور در هنگام سوار شدن، البته منظور ساز دمام است نه سنج و دمام». «سبالو» مراسمی است که در گذشته نه چندان دور در بوشهر اجرا می شده و نوازندگان آن را سیاهان تشکیل می دادند و به آنها سبالوها می گفتند. سبالوها مراسمی ویژه داشتند که در بعضی برنامه های مهم یا عروسی ها هنرنمایی می کردند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دمام

  • بدنه: چوب یکپارچه یا ترکه ای، فلز.
  • پوست: پوست بز.
  • چمبره (طوقه): نی بامبو، خیزران، چوب، میله فلزی.
  • چوب (گرز) دمام: ساقه برگ درخت نخل.
  • طناب: الیافی مانند کنف، بند نخی.
پایگاه خبری ساعدنیوز را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید.

دیدگاه ها
  دیدگاه ها
پربحث های هفته   
سوژه شدن موجودی حساب هوش پران مشتری مغازه موبایل فروشی+عکس/ تا حالا این همه عدد رو کنار هم ندیده بودم که امروز دیدم🙄 (642 نظر) میزبانی حسن روحانی از سیاستمداران و اقوام در مراسم عید دیدنی در منزل زیبا و ایرانی پسندش+ عکس/ چه مبلمانی، چه فرش هایی، از همه مهمتر چه خونه دلبازی😍 (409 نظر) مراسم سلام عید نوروز و اهداء سکه توسط فرح پهلوی به همسران مقامات دولتی +عکس/ ولخرجی زن تازه به دوران رسیده زمانی که مردم غرق در فقر و بدبختی بودند! (391 نظر) خلاقیت خنده دار یک ایرانی برای گرم کردن آب حماسه ساز شد/ خسته نباشی هم وطن+ عکس (253 نظر) تلاوت زیبا و دلنشین سوره شمس توسط رهبر معظم انقلاب+ویدئو (244 نظر) صبحانه مفصل و رنگارنگ دو نفره رضا گلزار و آیسان خانوم+عکس/از خاویار گرفته تا آواکادو و انار وحشی... (201 نظر) تصویری از عیادت نجم الدین شریعتی، مجری برنامه سمت خدا از رهبر معظم انقلاب و استقبال گرم ایشان (200 نظر) روایتی از هواپیمایی که برای آوردن یک روبان عروسی برای فرح پهلوی از تهران به پاریس رفت! (177 نظر) رونمایی منوچهر هادی از خواهر و شوهر خواهر پزشکش+ عکس/ به قولی مخ خانواده ایشون هستن که پسرش هم دکتره (159 نظر) حضور علی دایی در رستوران شیک فریبا نادری به صرف افطار+عکس/ ذوق و خوشحالی خانم بازیگر از حضور شهریار ایران در رستورانش (160 نظر) خلاقیت منحصر به فرد پسر مشهدی با ساخت تریلی حماسه آفرید/ هیلتر هم مغز اینو نداشت!+عکس (145 نظر) دو پادشاه یکی از ایران (ناصرالدین شاه) و دیگری از ژاپن (میجی) در یک زمان به اروپا رفتند/ تفاوت ها را بنگرید (139 نظر) خواهر یکتا ناصر سکوتش را شکست (130 نظر) مراسم تولد جگرسوز آزاده نامداری در خانه ابدی اش و گریه های دلخراش همسر و پدرش/ روحت شاد+ عکس (128 نظر) خلاقیت تحسین برانگیز یک برند خارجی در اختراع کیف برای نون بربری/ مشکل حمل و نقل بربری هم حل شد خدارو شکر😂+عکس (130 نظر)
دیگران می‌خوانند   
هنرنمایی و انتقاد ایرج نوذری از تغییر لحن برخی افراد در آنتن زنده+ویدئو/ فقط خنده های المیرا شریفی مقدم😂 حضور رهبر معظم انقلاب در مراسم عقد مهدی هاشمی فرزند مرحوم هاشمی رفسنجانی+عکس/ خجالتی بودن داماد در تصویر مشهوده پیشنهادات وسوسه برانگیز مریم رجوی و مسعود رجوی به اسرا چه بود؟ (عکس) پاسخ خنده دار دانش آموز به سوال ادبیات در ورقه امتحانی/ کاش کتابو یه ورق میزدی!! عیدی دادن ناصرالدین شاه سوژه شد /هیچ وقت آن‌قدر شاهزاده ندیده بودیم! خلاقیت خنده دار یک بانوی اهل فن ایرانی در استفاده کاربردی از دریل حماسه آفرید/ هم کدبانو هم فنی +عکس خلاقیت منحصربفرد در طراحی راه پله با الهام از میوه ها/ چشم نمیشه ازشون برداشت + عکس تصویری از پسر شهاب حسینی بازیگر قباد در سریال شهرزاد که از خودش بزرگتر است/به شهاب حسینی نمیخوره پسری به این بزرگی داشته باشه (ویدئو) تجربهٔ شیرین مرگ در کودکی و دیدن رنگ‌هایی از جنس نور/ استاد محمود فرشچیان در برنامهٔ زندگی پس از زندگی روایت می‌کند بیوگرافی و زندگینامۀ دکتر آذر اندامی باکتری‌شناس و کاشف واکسن شبه وبای التور در ایران نگاهی به چیدمان شیک هفت سین کریم باقری اسطوره فوتبال/ چه خونه زندگی داره+عکس خوانندگی بی‌نظیر شرکت کننده خوش صدای صداتو با آهنگ اصیل ایرانی/ چقدر فوق العاده سنتور میرنه+ویدیو جشن تولد ساده و خلوت بهرام افشاری بهتاش سریال پایتخت درکنار نوید محمدزاده و رفیق فابش+عکس (فیلم) خلاقیت جالب و جنجالی راننده اسنپ در محیط داخلی خودرو که غوغا کرده!/راننده خوش ذوق! (عکس) عاشقانه شاهرخ استخری و همسرش در ایام عید/ این دو زوج جنجالی هرروز جوان‌تر از دیروز می‌شوند! (عکس) پریناز ایزدیار بازیگر نقش جیران ناصرالدین شاه با این عکس‌های زیبا نوروز را جشن گرفت! سفره های مجلل افطاری و سحری شاه خوش اشتهای قاجار برای درباریان و همسرانش/ چلو کباب و آبگوشت و ...+عکس نوشته قشنگ و تحسین برانگیز روی شیشه یک مغازه‌ بستنی فروشی جلب توجه کرد!!/بزرگ منشی و خوب بودن به دارایی انسان نیست به قلب مهربان و بخشندگی اوست! افطاری ساده و خوشمزه ستاره سادات قطبی مجری پرانرژی در ماه رمضان+عکس خلاقیت خنده دار و حماسه ساز یک متورسوار ایرانی برای حمل بار/ هنر نزد ایرانیان است و بس+عکس رونمایی از عکس سرعقد حامد آهنگی و خانومش لحظه انداختن حلقه ازدواج / از اولش هم انقدر خوش خنده بوده😂 تهران گردی رضا قوچان نژاد، شوهر خواهر خوشتیپ و باکلاس ساره بیات همراه با پسرش+عکس (فیلم) افطاری ساده و صمیمی در بیت رهبری و پذیرایی دوستانه رهبر معظم انقلاب از مهمانان/ یک لقمه نان با دل خوش بیوگرافی حامد سلطانی مجری اعجوبه ها و سال تحویل/ همسر اول دوم و علت تصادف + فیلم و عکس‌های جذاب و دیدنی (عکس) چیدمان مبلمان استیل و سلطنتی خونه وریا غفوری و همسر چشم رنگی اش در یک جشن تولد عاشقانه/ ماشالا چقدر به هم میان😍 آمار تلفات حمله اسرائیل به حلب سوریه + جزئیات دیزاین شیک کیک حامد سلطانی مجری برنامه سال تحویل با یک عکس عاشقانه برای سالگرد ازدواجشان+عکس بارش باران و کاهش دمای برخی استانها گام های استوار دولت در مسیر «جهش تولید»؛ غول‌های صنعت به میدان بازگشتند (عکس) ابتکار خنده دار جوان ایرانی در پیوند موفقیت آمیز درب بازکن نوشابه به در ماشین/ سلطان مدیریت بحران😂👌 پرهیز از تخریب در انتخابات، همواره مورد تاکید رهبری بوده است عزای خانواده شیرازی به جشن تبدیل شد + جزئیات (عکس) خلاقیت خنده دار یک ایرانی در نصب شیر آب روشویی به پراید/ لامصب از مغزش بهینه استفاده کرده😂 انتشار اولین عکس از رهبر معظم انقلاب با لباس محلی سیستان و بلوچستان 10 آقازاده ای که تاکنون پای میز محاکمه رفته اند / اجرای عدالت حتی برای فرزندان هاشمی رفسنجانی، آیت الله جنتی و .... علی دایی 4 برادر خوش تیپ و عجیب‌تر از خود دارد؛ افسانه 5 برادران خانواده شهریار خانه تاریخی حیرت انگیز در گود چهک شهر بهبهان + تصاویر توصیه به استعفای سفیر ایران در باکو به خاطر مصاحبه با یک خبرنگار با پوشش زننده از سوی رسانه اصولگرا پاسخ جالب رهبر انقلاب به طلبه‌ای که از ایشان افطاری می‌خواست +فیلم/ما کجاییم در این بحر تفکّر ... پاداش 4 میلیارد تومانی برای بچه‌دار شدن خبرساز شد
تیتر امروز   
آمار تلفات حمله اسرائیل به حلب سوریه + جزئیات بارش باران و کاهش دمای برخی استانها گام های استوار دولت در مسیر «جهش تولید»؛ غول‌های صنعت به میدان بازگشتند پرهیز از تخریب در انتخابات، همواره مورد تاکید رهبری بوده است عزای خانواده شیرازی به جشن تبدیل شد + جزئیات 10 آقازاده ای که تاکنون پای میز محاکمه رفته اند / اجرای عدالت حتی برای فرزندان هاشمی رفسنجانی، آیت الله جنتی و .... علی دایی 4 برادر خوش تیپ و عجیب‌تر از خود دارد؛ افسانه 5 برادران خانواده شهریار توصیه به استعفای سفیر ایران در باکو به خاطر مصاحبه با یک خبرنگار با پوشش زننده از سوی رسانه اصولگرا پاداش 4 میلیارد تومانی برای بچه‌دار شدن خبرساز شد حواشی داغ امروز جمعه 10 فروردین 1403 / یادگاری عجیب علیرضا جهانبخش برای دختر هلندی! 4 بازیگر فوت شده‌یِ سریال خانه به دوش پس از پایان فیلمبرداری+عکس/ روحشون شاد و یادشون گرامی پیشنهادات وسوسه برانگیز مریم رجوی و مسعود رجوی به اسرا چه بود؟ عیدی دادن ناصرالدین شاه سوژه شد /هیچ وقت آن‌قدر شاهزاده ندیده بودیم! بیوگرافی حامد سلطانی مجری اعجوبه ها و سال تحویل/ همسر اول دوم و علت تصادف + فیلم و عکس‌های جذاب و دیدنی جلوه‌گری فرح دیبا با چادر توری در حرم امام رضا/اقدامات ریاکارانه برای بهره برداری سیاسی از دین!