مراسم شه و چله کردستان مربوط به شب یلدا می باشد. به شب یلدا «شه و چله» یا «شه و زمسان» می گویند. اهالی کردستان برای جشن گرفتن بلندترین شب سال رسوم خاص خودشان را دارند. در کردستان نیز مانند سایر شهرهای ایران، اقوام در خانه بزرگ فامیل برای شب نشینی دور هم جمع می شوند. خوراکی های این شب نیزدلمه برگ مو یا کلم، «کاله ک تُورش» یا خربزه ترش، خشکبار، هندوانه و سایر و میوه ها است. یکی از خوش طعم ترین خشکبار منطقه کردستان هسته زردآلو است که با سماق حرارت می دهند و مغز گردو و گندم برشته ای که با شیره گز مخلوط شده است.
در بعضی از روستاهای کردستان، گردویی را وسط می گذارند و آن را می شکنند. پوچ و یا پر بودن گردو نیز شانس و اقبال هرفرد تا سال آینده را پیش بینی می کند. خوانچه بردن برای نامزد ار طرف خانواده داماد نیز یکی از رسوم شب یلدا در کردستان است. تمام خوراکی های شب نشینی شه و چله باید برای خانواده عروس برده شود. علاوه بر اینها معمولا پارچه ای باارزش و یا طلا نیز به عنوان هدیه برای عروس در خوانچه گذاشته می شود.
اگرچه شب یلدا، یک جشن ملی در سراسر ایران است، اما در نقاط مختلف کشور، این جشن در بین قومیت های مختلفی ایرانی بر اساس رسوم آن منطقه، برگزار می شود. در کردستان این جشن که به محلی شه و چله گفته می شود با سنت های مخصوص، برگزار می شود. اصلی ترين ويژگی شب چله، گردآمدن خانواده ها با هماهنگی قبلی در كنار هم است، به صورتی كه معمولا يک هفته قبل آن مشخص می شود كه شب چله اين سال در خانه چه كسی جمع شوند. در خانواده هايی كه پدر در قيد حيات باشد، معمولا فرزندان با عروس ها و دامادها شب چله را در آنجا می گذرانند.
در تداركات اين «جشن»، در سنندج، چند ماه قبل از شب چله، خربزه های كوچكی را كه از روستای سراب قاميش تهيه می شود را در تفاله سركه می اندازند تا برای اين شب «كالَک تورش» (خربزه ترش) كه از اصلی ترين موارد سفره است را داشته باشند. در سنندج، غذای اين شب عموما دلمه برگ مو و كلم است كه گوشت را لابه لای آن می گذارند. سفره شب چله علاوه بر دلمه، شامل رب انار و شيره ی انگور، دوغ، ماست، روغن و كره محلی، پياز و خربزه ترش است. بعد از خوردن غذای چرب و سنگين شب چله، ميل كردن اين خربزه ترش، هضم غذا را آسان کرده و باعث می شود بقيه ی شب نيز بتوان از تنقلات متنوع و ميوه های رنگارنگ شب چله نيز استفاده كرد.
در كردستان، در هر محله ای اگر خانواده هايی وجود داشته باشند كه استطاعت مالی مناسبی برای برگزاری اين مراسم نداشته باشند، از طرف ديگران برای آن ها شام برده می شود. هم چنين در اين شب اگر همسايه ها مايل باشند از غذايی كه تهيه كرده اند به هم ديگر می دهند كه به آن «كاسه هاوسا» می گويند. در گذشته قبل از خوردن يا بعد از صرف آن، بزرگان فاميل داستان ها، متل ها و افسانه های قديمي تعريف می كردند. در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسكندرنامه معمول بوده است.
از ديگر تمهيدات برای گذران اين شب، انجام برخی بازي های محلی است. مشهورترين اين بازی ها در كردستان «گوروابازی» يا جوراب بازی است. در این بازی دسته جمعی كه شركت كنندگان به دو گروه تقسيم می شوند هيجان بسيار زيادی نهفته است. بعد از آن، نوبت به خوردن تنقلات و خشكبار می رسد. انجير خشك، برگ گلابی، برگ زردآلو، هسته زردآلو كه همراه با سماق حرارت ديده، توت خشك، تخمه بو داده كدو و هم چنين گندم برشته كه با شيره گز مخلوط شده و به صورت گلوله های كوچكی درآمده از جمله خشكبارهای شب چله است
ميوه های شب چله كه شامل هندوانه، سيب، گلابی، به، انار و آلو می شود از ضروريات شب چله است. هندوانه از جمله ميوه هايی است كه حتماً بايد سر سفره باشد و چون فصل آن سر رسيده معمولاً هندوانه های خوبی از آب درنمی آيند. در اعتقادات محلی خوردن آن را در اين شب باعث قوی شدن بدن در مقابل بيماری های زمستان می دانند.
از رسم های جالبی كه در اين شب در كردستان رايج است می توان به خوانچه بردن از طرف خانواده پسر براي نامزدش، نام برد. در اين خوانچه ها بايد تمام موارد ذكر شده در بالا از شام گرفته تا خشكبار و ميوه را برای خانواده عروس ببرند. این شب، از زيباترين شب ها در مناسبت های اجتماعی است كه يك نفر می تواند تجربه كند. صدای خنده و شادی و سرور از هر خانه ای شنيده می شود و زمزمه های روايت حماسه ها و داستان ها، گرمابخشِ سردی شب يلداست.
مراسم کلوخک یزد
