پدیده گل افشان چیست و عوامل پیدایش آن

گل فشان (به انگلیسی: Mud volcano)، پدیده ای طبیعی است که طی آن گل ولای از زیر زمین به شکل چشمه وار به سطح زمین می رسد و شکل ماهوری بخود می گیرد.گل فشان یکی از عوارض ژئومورفولوژی و زمین شناسی است که از یک یا چند دهانه آتشفشانی تشکیل شده و به طور مداوم گل سردی ازآن به خارج پرتاب و روان شده و باانباشته شدن رویهم، کم کم مخروطهای کوچک و بزرگی را تشکیل می دهد. برخی معتقدند گل فشان پدیده ای مرتبط با فعالیت های آتش فشانی است، اما اغلب دانشمندان معتقدند این پدیده خاستگاه غیر آتشفشانی دارند.

عوامل پیدایش گل فشان چیست؟

فشارهای زمین ساختی باعث پیدایش گل فشان ها شده اند. این گل فشان ها دارای روانه های گلی سرد هستند. گل فشان ها از عوارض مرتبط به پیامدهای آتشفشان ها است که این نوع گل فشان ها دارای روانه های گلی داغ هستند. منشأ تشکیل گل فشان ها در سواحل شمالی دریای عمان، فشار حاصل از حرکت صفحه اقیانوسی دریای عمان و در منطقه شمال ایران - گلستان نیز مربوط به زیرصفحه قاره ای ایران است.

فرآیند تشکیل گل فشان

دو عامل پیدایش گل فشان ها به شرح زیر است:

• فشارهای زمین ساختی باعث پیدایش گل فشان ها شده اند. این گل فشان ها دارای روانه های گلی سرد هستند.
• گل فشان ها از عوارض مرتبط به پیامدهای آتشفشان ها است که این نوع گل فشان ها دارای روانه های گلی داغ می باشند.

منشا تشکیل گل فشان ها در سواحل شمالی دریای عمان، فشار حاصله حرکت صفحه اقیانوسی دریای عمان و در منطقه شمال ایران - گلستان نیز مربوط به زیرصفحه قاره ای ایران میباشد.

اهمیت گل فشان ها

وجود این پدیده ریخت شناختی در هر منطقه نشانه فعالیت زمین ساختی آن منطقه بوده است. بنابراین احتمال زلزله خفیف و گسل خوردگی وجود داشته که این امر باید در احداث سازه های ثابت و سکونت گاه ها لحاظ شود. ترکیبات بعضی گل فشان ها تا حدی مشخص کننده وضعیت درونی زمین از لحاظ وجود منابع آب و نفت و سایر مشتقات هیدروکربنی می باشد. گل فشان های ایران اکثراْ در جلگه ساحلی دریای عمان در جنوب استان سیستان و بلوچستان و استان هرمزگان و نمونه های در شمال استان گلستان در شهرستان گمیشان واقع شده اند.بيشترين گلفشان هاي استان هرمزگان در شهرستان جاسك و منطقه كوه مبارك واقع هستند كه بزرگترين آن در روستاي توجَك قرار دارد.و بيشترين گلفشان هاي شهرستان جاسك در روستاي سرخكوه واقع هستند كه به مجموعه گل افشان هاي چلپي سرخكوه معروف هستند كه تعداد آنها به بيش از 100گل افشان ميرسد كه در اثر فعاليت گسل گاوبندي شكل گرفته اند در برخي از اين گلفشان ها گوگرد و گاز و مواد نفتي وجود دارد تعدادی از آن ها فعال بوده و فعالیت آن ها در فصول مختلف سال با تغییراتی همراه است، بطوریکه گاهی یک گل فشان فعال، ممکن است غیرفعال شود و بالعکس.

گل فشانها در دنیا

گل فشان ها در سرتاسر دنیا پراکنده هستند. بزرگ ترین کوه گل افشان دنیا با ارتفاع ۵۰۰ متر در منطقه بلوچستان پاکستان قرار دارد. معروف ترین گل فشان ایران در منطقهٔ تَنگ در استان سیستان و بلوچستان و در شهرستان کنارک قرار دارد. این گل افشان مجموعه ای از چند تپه با ارتفاع متفاوت است که هم اکنون فقط یکی از آن ها فعالیت گل فِشانی دارد. به علت نزدیکی زیاد این منطقه به اقیانوس هند و همچنین شکل خاص پوسته زمین در این ناحیه، پوسته اقیانوس با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو می رود که باعث به وجود آمدن فشارهای زیادی به پوسته زمین می گردد. فشار به وجود آمده باعث خروج آب و به همراه آن گل و لای می شود. این عامل یکی از علت های به وجود آمدن گل افشان ها و چشمه های آب معدنی فراوان در این منطقه به شمار می آید. سرد بودن گل و عدم وجود بخار به همراه آن تاییدی بر صحت ادعای ذکر شده است. زیرا در مناطقی که پدیده های مشابهی به علت گرمای زمین و فعالیت های آتشفشانی رخ می دهد، خروج آب گرم به همراه بخار طبیعی تر است. در فاصله حدود ۸ کیلومتری شمال شرق این مجموعه، مجموعه گل افشان دیگری وجود دارد که از فعالیت ان اطلاع دقیقی در دسترس نیست. گل افشان دیگری با نام پیرگل در منطقه بزمان در همین استان قرار دارد. گل افشان هایی با ساختار حوض مانند در منطقه گمیشان تپه در استان گلستان قرار دارد. گل افشان های حوض مانندی نیز در منطقه میناب گزارش شده اند. گل فشان بزرگ دیگری نیز در ۱۰۰ کیلومتری غرب شهرستان جاسک در روستای گزی در منطقه (توجک) قرار دارد.

موقعیت جغرافیایی گل فشان های ایران

• گل افشان تَنگ: ۲۵ درجه و ۲۸ دقیقه شمالی، ۵۹ درجه و ۵۶ دقیقه شرقی.
• گل افشان ثانویه تَنگ: ۲۵ درجه و ۲۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی، ۵۹ درجه و ۵۹ دقیقه و ۴۷ ثانیه شرقی.
• گل افشان گمیشان: ۳۷ درجه و ۱۲ دقیقه شمالی، ۵۴ درجه و ۶ دقیقه شرقی.
• گل افشان سرخكوه :٢٠درجه شمالي و٣٧دقيقه و ١٠ثانيه،١٣درجه و٢٠دقيقه شرقي

گل فشان‏ ها در ایران

گل‏ فشان‏ ها در سرتاسر دنیا پراکنده هستند. بزرگ ترین کوه گل فشان دنیا با ارتفاع ۵۰۰ متر در منطقه بلوچستان پاکستان قرار دارد. معروف ترین گل فشان ایران در منطقهٔ تَنگ در استان سیستان و بلوچستان و در شهرستان کنارک قرار دارد و از دیدنی های برتر چابهار به شمار می رود. این گل‏ فشان مجموعه ای از چند تپه با ارتفاع متفاوت است که هم اکنون فقط یکی از آن ها فعالیت گل‏فِشانی دارد. به علت نزدیکی زیاد این منطقه به اقیانوس هند و همچنین شکل خاص پوسته زمین در این ناحیه، پوسته اقیانوس با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو می رود که باعث به وجود آمدن فشارهای زیادی به پوسته زمین می گردد. فشار به وجود آمده باعث خروج آب و به همراه آن گل ولای می شود. این عامل یکی از علت های به وجود آمدن گل افشان ها و چشمه های آب معدنی فراوان در این منطقه به شمار می آید. سرد بودن گل و عدم وجود بخار به همراه آن تأییدی بر صحت ادعای ذکر شده است؛ زیرا در مناطقی که پدیده های مشابهی به علت گرمای زمین و فعالیت های آتشفشانی رخ می دهد، خروج آب گرم به همراه بخار طبیعی تر است. یکی از نمونه های بسیار دیدنی و جالب توجه در این مورد کوه تخت سلیمان شهر تکاب در استان آذربایجان غربی است. گل افشان دیگری با نام چشمه گل فشان پیرگل در منطقه تفتان در همین استان قرار دارد. گل افشان های حوض مانندی نیز در منطقه میناب نیز گزارش شده اند. سه گل فشان با نام های گمیشان، قارنیارق و نفتلیچه در گلستان وجود دارد که مکان های زیبایی برای طبیعت گردی است.

مراحل و علت انجام متالوگرافی