خواجه نصیرالدین طوسی دانشمند ایرانی

ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی (متولد 579در طوس- در گذشته 653) شاعر، همه چیزدان فیلسوف، متکلم، فقیه، ستاره شناس، اندیشمند، ریاضیدان، منجم، پزشک و معمار ایرانی و صوفی است. کنیه اش «ابوجعفر» و به القابی چون «نصیرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» شهرت دارد. وی جداول بسیار دقیق از حرکت سیاره ای ایجاد کرد، که یک مدل سیاره ای به روز شده و انتقاداتی از نجوم بطلمیوسی بود. او خالق مثلثات به عنوان یک رشته ریاضی محسوب می شود. ابن خلدون (۱۴۰۶–۱۳۳۲) خواجه نصیرالدین را بزرگترین دانشمند ایران پس از اسلام دانسته است. همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می دهد او بر نظریه خورشید مرکزی کوپرنیک تاثیر داشته است.

زندگی نامه خواجه نصیرالدین طوسی

وی علوم دینی و عقلی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت طبیعی را نزد دایی اش آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رساند و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته آوازه یافت. در زمان حمله مغول به ایران نزد ناصرالدین محتشم قهستان، به کارهای علمی مشغول شد و اخلاق ناصری را نوشت. پس از مدتی به نزد اسماعیلیان در دژ الموت نقل مکان کرد. پس از یورش مغول و پایان یافتن فرمانروایی اسماعیلیان(۶۳۵ ه‍.خ) هلاکو نصیرالدین را مشاور و وزیر خود ساخت و وی هلاکو را در تسخیر بغداد و سرنگونی عباسیان یاری داد.

زادگاه و تولد خواجه نصیرالدین طوسی

دربارهٔ زادگاه خواجه نصیرالدین طوسی اختلاف است بعضی کتاب ها و منابع پدر وی را «شیخ وجیه الدین محمد بن حسن» از بزرگان و دانشوران قم می دانند اما در بعضی منابع پدر او را زاده روستای جهرود، قم می دانند که به همراه خانواده برای زیارت امام هشتم شیعیان به مشهد عازم می شود و پس از زیارت، در هنگام بازگشت به علت بیماری همسرش، در یکی از محله های شهر توس مستقر می شود؛ و پس از چندی به درخواست اهالی محل علاوه بر اقامهٔ نماز جماعت در مسجد، به تدریس در مدرسه علمیّه مشغول می گردد. خواجه نصیر طوسی در ایام اقامت پدر در آنجا در پانزدهم جمادی الاول سال ۵۹۸ ق، متولد گردید؛ و پدرش با یاد دادن قرآن کریم به او، او را «محمد» نامید.

تحصیلات خواجه نصیرالدین طوسی

تمبری به فراخور هفتصدمین سالگرد درگذشت خواجه نصیر طوسی. روز پنج اسفند در ایران روز بزرگداشت خواجه نصیر طوسی و روز مهندس نام گذاری شده است. روزهای کودکی و نوجوانی خواجه توسی در شهر توس سپری شد. وی در این روزها پس از خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قواعد زبان عربی و فارسی، معانی و بیان و حدیث را نزد پدر خویش آموخت. پس از آن به توصیه پدر، نزد دایی اش «نورالدین علی بن محمد شیعی» که از دانشمندان نامور در ریاضیات، حکمت و منطق بود، به فراگیری آن علوم پرداخت. سپس با راهنمایی پدر در محضر «کمال الدین محمد حاسب» که از دانشوران نامی در ریاضیات بود، به تحصیل پرداخت اما هنوز چند ماهی نگذشته بود که استاد آهنگ سفر کرد و آورده اند که وی به پدر او چنین گفت: من آنچه می دانستم به او (خواجه نصیر) آموختم و اکنون سؤالهایی می کند که گاه پاسخش را نمی دانم! پس از چندی دایی پدرش «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» که تبحر ویژه ای در علوم رجال، درایه و حدیث داشت، به توس آمد و خواجه در نزد او به کسب علوم پرداخت. گرچه او موفق به فراگیری مطالب جدیدی از استاد نشد، اما هوش و استعداد وافرش شگفتی و تعجب استاد را برانگیخت به گونه ای که به او توصیه کرد تا به منظور استفاده های علمی بیشتر به نیشابور مهاجرت کند. او در شهر توس و به دست استادش «نصیر الدین عبدالله بن حمزه» لباس عالمان دین را بر تن کرد و از آن پس به لقب «نصیرالدین» از سوی استاد مفتخر شد. خواجه سپس به نیشابور پای نهاد و به توصیه دایی پدر به مدرسه سراجیه رفت و مدت یک سال نزد سراج الدین قمری که از استادان بزرگ درس خارج فقه و اصول در آن مدرسه بود، به تحصیل پرداخت. سپس در محضر استاد فریدالدین داماد نیشابوری - از شاگردان امام فخر رازی - کتاب «اشارات ابن سینا» را فرا گرفت. پس از مباحثات علمی متعدد فرید الدین با خواجه، علاقه و استعداد فوق العادة خواجه نسبت به دانش اندوزی نمایان شد و فریدالدین او را به یکی دیگر از شاگردان فخر رازی معرفی کرد و بدین ترتیب نصیرالدین طوسی توانست کتاب «قانون ابن سینا» را نزد «قطب الدین مصری شافعی» به خوبی بیاموزد. وی علاوه بر کتابهای فوق از محضر عارف معروف آن دیار «عطار نیشابوری» (متوفی ۶۲۷ ه‍.ق) نیز بهره مند شد. خواجه که در آن حال صاحب علوم ارزشمندی گشته و همواره به دنبال کسب علوم و فنون بیشتر بود، او پس از تحصیل در نزد دانشمندان نیشابور به ری شتافت و با دانشور بزرگی به نام برهان الدین محمد بن محمد بن علی الحمدانی قزوینی آشنا گشت. او سپس قصد سفر به اصفهان کرد امّا در بین راه، پس از آشنایی با «میثم بن علی میثم بحرانی» به دعوت او و به منظور استفاده از درس خواجه ابوالسعادات اسعد بن عبدالقادر بن اسعد اصفهانی به شهر قم رو کرد. توسی پس از قم به اصفهان و از آنجا به عراق رفت. او علم «فقه» را از محضر «معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی» (از شاگردان ابن ادریس حلی و ابن زهره حلبی) فرا گرفت؛ و در سال ۶۱۹ ه‍.ق از استاد خود اجازهٔ نقل روایت دریافت کرد. آن گونه که نوشته اند خواجه مدت زمانی از «علامه حلی» فقه و علامه نیز در مقابل، درس حکمت نزد خواجه آموخته است. «کمال الدین موصلی» ساکن شهر موصل (عراق) از دیگر دانشمندانی بود که علم نجوم و ریاضی به خواجه آموخت و بدین ترتیب پژوهش گر توسی دوران تحصیل را پشت سر نهاده، پس از سال ها دوری از وطن و خانواده، قصد عزیمت به خراسان کرد.

آموخته های خواجه نصرالدین طوسی

خواجه نصیر الدیـن ایام کودکى و جـوانى خود را در طوس خراسان گذراند، و دروس مقدماتى از قبیل خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قـواعد زبان عربـى و فارسى، معانى و بیان و مقدارى از علـوم منقـول از قبیل حدیث و … را نزد پدر روحانى خودش محمد بن حسن طـوسى فراگرفت در این ایام خواجه نصرالدین طوسی از مادرش در یادگیرى خواندن قرآن و متون فارسى استفاده مى کرد .خواجه بعد از طى دوره سطح عالى در نیشابـور و برای ادامه تحصیل به شهر رى و از آنجا به قم و بعد از مدتی راهى اصفهان شد، لیکن در اصفهان استادى که بتـواند از او استفاده نماید، نیافت بعد از اندک مدتى به عراق مهاجرت نمود در عراق علـم فقه را فراگرفته و در سال ۶۱۹ هـ ق، موفق به اخذ درجه اجتهاد و اجازه روایت از معین الدیـن گشت خواجه در عراق در درس اصـول فقه علامه حلى حاضر گشت، وى نیز متقـابلاً در درس حکمت خواجه شرکت مى نمود ایـن سنت حسنه تاکنون در حـوزه ها باقى است و استاد و شاگرد به فراخـور معلومات علمى یکـدیگر از هم استفاده مى کنند و نهایت تـواضع و فروتنـى را براى کسب علـم از خود نشان مى دهند.

گفتار بزرگان در مورد خواجه نصرالدین طوسی

• علامه حلى از شاگردان بر جسته خواجه که از بزرگترین علماى مذهب تشیع است درباره خصوصیات اخلاقى استادش مى گوید: خواجه بزرگوار در علوم عقلى و نقلى تصنیفات بسیار دارد و در علوم اسلامى بر طریقه مذهب شیعه کتاب ها نوشت او شریف ترین دانشمندى بود که من در عمرم دیدم.
• (ابن فوطى) یکى از شاگردان حنبلى مذهب خواجه نصیر در خصوص اخلاق استادش مى نویسد: خواجه مردى فاضل و کریم الاخلاق و نیکو سیرت و فروتن بود و هیچگاه از درخواست کسى دلتنگ نمیشد و حاجتمندى را رد نمىکرد و برخورد او با همه با خوش رویى بود.
• (ابن شاکر) یکى دیگر از مورخان اهل بیت است که اخلاق خواجه را چنین توصیف مى کند: خواجه بسیار نیکو صورت، خوش رو، کریم، سخى، بردبار، خوش معاشرت، زیرک و با فراست بود و یکى از سیاستمداران روزگار به شمار مى رفت.
• (جرجى زیدان) درباره خواجه چنین مى نویسد: علم و حکمت به دست این ایرانى در دورترین نقطه هاى بلاد مغول رفت تو گویى نور تابان بود در تیره شامى.
• برو کلمن آلمانى در کتاب تاریخ ادبیات راجع به قرن هفتم مى نویسد : مشهورترین علما و مؤلفین این عصر مطلقاً و بدون شک نصیر الدین طوسى است.
• در کتاب تحفه الاحباب محدث قمى، صاحب مفاتیح الجنان، در مورد خواجه نصیر مى نویسد : نصیر المله و الدین، سلطان الحکماء و المتکلمین، فخر الشیعه و حجة الفرقه الناجیه استاد البشر و العقل الحادى عشر.

خصوصیات اخلاقی خواجه نصرالدین طوسی

خواجه نصرالدین طوسی را نمى توان یک دانشمند محصور در قلم و کتاب به شمار آورد او هرگز زندگى خویش را در مفاهیم و واژه ها خلاصه نکرد آنجا که پاى اخلاق و انسانیت به میان مىآمد، او ارزش هاى الهى و اسلامى را بر همه چیز ترجیح مىداد خواجه از زندان نفس و خود خواهى رها گشته بود زندانى که با علم و دانش نتوان از آن بیرون آمد بلکه رهایى از آن ایمان به خداوند متعال و تقوا و عمل صالح لازم دارد با وجود اینکه بیش از هفت قرن از عصر خواجه مى گذرد ولى هنوز سخن او، رفتار او و دانش او، زینت بخش مجالس و محافل اهل علم و دانش مى باشد.

فعالیت های علمی خواجه نصیرالدین طوسی

وی سنت فلسفه مشایی را که پس از ابن سینا در ایران رو به افول گذاشته بود، بار دیگر احیا کرد. وی مجموعه آرا و دیدگاه های کلامی شیعه را در کتاب تجرید الاعتقاد گرد آورد. او رصدخانه مراغه را ساخت و در کنار آن کتابخانه ای به وجود آورد که نزدیک به چهل هزار جلد کتاب در آن بوده است. با پرورش شاگردانی همچون قطب الدین شیرازی و گردآوری دانشمندان ایرانی عامل انتقال تمدن و دانش های ایران پیش از مغول به آیندگان شد. وی یکی از گسترش دهندگان علم مثلثات است که در سده ۱۶ میلادی کتاب های مثلثات او به زبان فرانسه ترجمه گردید.

دستاوردهای خواجه نصیر الدین طوسی

• ساخت رصدخانه مراغه: در همین دوران بود که رفت و آمد خواجه نصیر در دستگاه هلاکوخان، به ساخت رصدخانه مراغه منجر شد. جالب است بدانید که ساخت این رصدخانه، سال های زیادی از عمر وی را به خود اختصاص داد و خواجه ساخت رصدخانه مراغه را با وسواس دنبال می کرد. همین طور در این زمان جدول نجومی یا همان زیج ایلخانی تدوین شد.

• ساخت کتابخانه مراغه: به همین ترتیب وی یک کتابخانه بسیار وسیع و بزرگ در رصدخانه مراغه ساخت و به سرعت این کتابخانه به گنجینه ای بزرگ تبدیل شد. حتی کتاب های غارت شده از موصل و خراسان نیز به این جا منتقل شده و منابع کتابخانه غنی تر شدند. خواجه افرادی را به تهیه کتاب های ارزشمند گماشت و آن ها را به شهرهای دور و نزدیک می فرستاد تا نسخ مختلف کتاب های علمی و یا هر کتاب ارزنده دیگری را جمع آوری کرده و به کتابخانه بیاورند. خود او نیز از این تلاش ها فروگذار نکرده و در هر جایی به جستجوی کتاب های از قلم افتاده برمی خاست. این تلاش ها باعث شد که کتابخانه مراغه به یکی از بزرگترین و غنی ترین کتابخانه های تاریخی تبدیل شده و در آن زمان چیزی نزدیک به ۴۰۰ هزار کتاب را در قفسه های خود جای دهد. لازم به ذکر است که این کتابخانه و تلاش های پیوسته خواجه نصیرالدین طوسی، موجب گردید که دیگر حاکمان پس از هلاکوخان، به علم و ادب گرایش پیدا کرده و مسلمان شوند.

• کشف مختصات قاره آمریکا: تا به حال روایات زیادی درباره اقدامات عملی، آثار تالیفی، حکمت و علم دانشمند بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی، بازگو شده است؛ اما آیا می دانید که او ۲ قرن زودتر از کریستف کلمب، مختصات قاره آمریکا را کشف کرده بود؟ این چیزی است که دانشمندان و محققان با کندوکاو در جدول نجومی وی کشف کرده اند. در مطالعات جدی صورت گرفته بر جدول نجومی خواجه، مشخص گردید که وی دو قرن زودتر از کریستف کلمب، مختصات قاره آمریکا را روی کاغذ آورده بود!

آثار خواجه نصیرالدین طوسی

آثار علمى و قلمى فراوانى از خواجه به یادگار مانده که به برخى از آنها اشاره مى گردد.

• تجرید العقاید
• شرح اشارت بو على سینا
• قواعد العقاید
• اخلاق ناصرى
• آغاز و انجام
• تحریر مجسطى
• تحریر اقلیدس
• تجرید المنطق
• اساس الاقتباس
• ذیج ایلخانى
• آداب البحث
• آداب المتعلمین
• روضه القلوب
• اثبات بقاء نفس
• تجرید الهندسه
• اثبات جوهر
• جامع الحساب
• اثبات عقل
• جام گیتى نما
• اثبات واجب الوجود
• الجبر و الاختیار
• استخراج تقویم
• خلافت نامه
• اختیارات نجوم
• رساله در کلیات طب
• ایام و لیالى
• علم المثلث
• الاعتقادات
• شرح اصول کافى

پنجم اسفند تولد خواجه نصیرالدین طوسی، روز مهندس

همان طور که می دانید روز پنجم اسفند، به عنوان روز مهندس نامگذاری شده است و این به دلیل تقارن این روز با تولد خواجه نصیرالدین طوسی است. خواجه نخستین کسی بود که علم مثلثات را به عنوان شاخه ای کاملا جداگانه از دنیای ریاضیات درآورده و آن را در کتاب تالیفی خود به نام «شکل القطاع»، به طور گسترده بسط داد. این کتاب و تعدادی دیگر از کتب وی در باب مثلثات و ریاضی، در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی به زبان فرانسه و چندین زبان دیگر دنیا، ترجمه شدند. روز مهندس در کشورهای دیگر جهان نیز گرامی داشته می شود و در ایران به دلیل تلاش ها و افتخارهایی که خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یک دانشمند ایرانی داشته، روز تولد وی را به عنوان روز مهندس انتخاب کرده اند. این روز فرصتی است که به مهندسان کشور ارج نهاده و زحمات و تلاش های آن ها در جهت پیشرفت و توسعه سرزمین مادری مان را گرامی داریم.

وفات خواجه نصرالدین طوسی

۱۸ ماه ذیحجه سال ۶۷۲ ه ق، آسمان بغداد رنگ دیگرى داشت گویى اتفاقى در شرف وقوع است که آرامش را از این شهر بگیرد و مردم را در عزا بنشاند. با رحلت خواجه نصرالدین طوسی بغداد یکپارچه غرق ماتم شد و اشک ها چون سیلاب از گونه ها جارى گردید، با ارتحال خواجه جهان تشیع بزرگترین حامى خویش را در دستگاه حکومت از دست داد خواجه با احترام خاصى به سوى آستان مقدس امام کاظم (علیه السلام) تشییع و در جوار آن امام همام به خاک سپرده شد.

زندگینامه محمد بن موسی خوارزمی دانشمند ایرانی