وضعیت و روندهای کنونی نظام بین الملل از جمله بحران های متعدد در نقاط مختلف جهان همچون بحران و جنگ اوکراین را می توان با روندهای پیشینی مرتبط با امنیت جهانی مورد سنجش قرار داد؛ روندهایی که از دهه 90 میلادی با تشدید جهانی شدن، دوگونگی و چندگونگی ساختارهای سیاسی- هویتی، تضعیف حاکمیت ها، افول نظم و موازنه، عدم قطعیت و پیش بینی ناپذیری رخدادها منجر به وضعیتی شده که از آن می توان به عنوان «آشوب در سیاست جهانی» یاد کرد.
جنگ اوکراین را می توان از جمله بحران هایی دانست که برآیند و پیامد چنین روندی است؛ شرایطی که این کشور را با مشخصه ژئوپلیتیک بحران در مرکز توجه، تمرکز و کنشگری روسیه، اروپا و آمریکا قرار داده و به نقطه کانونی آشوب امنیتی در جهان تبدیل کرده است.
اوکراین در لغت، پایان قلمرو و مرز معنا می شود و به لحاظ تاریخی کی یف پایتخت اوکراین نخستین مرکز تشکیل دولت روسیه بوده است. اوکراین با وجود 22 درصد روس تبار از جمعیت 52 میلیونی خود یکی از ناهمگون ترین کشورهای حوزه شرق اروپا به لحاظ هویتی است، همچنین این کشور درمیانه درهم آمیختگی نژادی- هویتی با مرزهای جغرفیایی نزدیک به خود یعنی روسیه قرار دارد؛ به نحوی که این درهم آمیختگی نژادی و هویتی برای سال ها ژئوپلیتیک این کشور را تحت تاثیر قرار داده است.
هرچند دوران اتحاد جماهیر شوروی برای اوکراین یکی از شکوفاترین دوران ها چه به لحاظ سیاسی و چه به لحاظ اقتصادی بود، اما پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال در 24 اوت 1991 میلادی، برآمدن مولفه های هویتی- سرزمینی، آتش چالش های علنی و پنهان میان ملی گرایان اوکراینی و جدایی طلبان روسی در بخش شرقی این کشور را به اوج خود رساند.
این چالش های هویتی در زیر خاکستر یکپارچکی سرزمینی و چالش های سیاسی اقتصادی ناشی از فضای پساکمونیستی باقی ماند اما انقلاب نارنجی سال 2004 در اوکراین باعث شد این شکاف های هویتی به شکاف های سیاسی و ژئوپلیتیکی نیز کشیده شود. با فرار ویکتور یانوکوویچ رئیس جمهوری طرفدار روسیه، این کشور وارد فضای دوگونه گی ژئوپلیتیکی و چرخش راهبردی به سمت غرب شد. چنین شرایطی، وضعیت موازنه در حوزه اروپا را به نفع جناح اروپایی- آمریکایی سنگین تر کرد و نیروهای ملی گرا در اوکراین در عمل فرایند پیوستن به نهادهای اروپایی و ناتو را آغاز کردند.
کی یف برای دهه ها متمادی خواستار ورود به اتحادیه اروپا و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو) بوده است؛ چنین فرایندهایی به ویژه عضویت در ناتو در تقابل با اصول راهبردی روسیه در موضوع «خارج نزدیک» است. روسیه چه به لحاظ تاریخی و چه به لحاظ راهبردی مناطق پیرامونی خود در اوراسیا و شرق اروپا را به عنوان عمق راهبردی شاکله بندی کرده و حضور و گسترش ناتو به این مناطق را تقابل مستقیم با عنصر «بقا» تعرریف می کند؛ برآیند چنین ترجمانی از راهبرد ملی، کشورهایی همچون اوکراین را به عنوان اولویت نخست راهبردی و حضور رقبا و نیروهای نظامی کشورهای به اصطلاح «غیردوست» را تهدید فوری برای امنیت ملی روسیه تفسیر می کند.
در این قالب، ماهیت ادراک راهبردی روسیه درباره اوکراین، شکل گرفته از بسترهای تاریخی، ژئوپلیتیکی و ساختار قدرت جهانی، ساختارهای داخلی و منطق افزایش و نمایش قدرت روسیه است. از این منظر، تصمیم گیران روسیه به ویژه در کرملین، ادغام اوکراین در ساختارهای سیاسی- نظامی- امنیتی غرب را در چارچوب «ضربه نخست»(First Strike) ارزیابی کرده و طبیعی است که از قدرت نظامی برای پاسخ به تهدید فوری استفاده کند.
آغاز جنگ اوکراین در5 اسفند 1400یا به اصطلاح روسی «عملیات ویژه»، نشان داد برهم خوردن منطق موازنه روسی در شرق اروپا برای روسیه غیرقابل تحمل خواهد بود و ساختار تصمیم گیری در مسکو تلاش کرد افزون بر کنترل وضع موجود، تحولات جدید را به عنوان فرصت راهبردی ارزیابی و از قدرت نظامی فائقه برای پیشبرد راهبرد تثبیت قدرت جهانی روسیه بهره بگیرد.
ساختار سیاستگذار در مسکو بر این باور است که جهان در یک وضعیت عدم قطعیت قرار دارد و نظم جهانی در حال گذار، در این چارچوب، شرایط برای بهره گیری از پیشران قدرت مهیاست و روسیه باید جایگاه ابرقدرتی خود را در اشکال «وزن ژئوپلیتیکی» و بسط «عمق راهبردی» تثبیت کند. در این قالب ادراکی است که روسیه به تدریج مناطق چهارگانه شرق اوکراین که از همان سال های پساشوروی روس تبارهای این مناطق خواستارالحاق به روسیه بودند را ضمیمه خاک خود کرد تا اوکراین به لحاظ ژئواستراتژیکی و ژئوپلیتیکی در وضعیت فروپاشی قرار گیرد.
اما به نظر می رسد که این پایان کار نیست و اوکراین روزهای سخت تری را در پیش خواهد داشت، امضای سندی موسوم به «عدم مذاکره با پوتین» از سوی ولودیمیر زلنسکی رئیس جمهوری اوکراین نشان داد که کی یف همراه با ایجاد موازنه تاکتیکی در صحنه جنگ به دنبال شکلدهی موازنه راهبردی در صحنه سیاسی- دیپلماتیک است و چنین روندی به معنای تداوم جنگ فرسایشی وچچنی شدن و نابودی زیرساخت های اقتصادی اوکراین به مرور زمان خواهد بود.
در فرجام وضعیت کنونی اوکراین را می توان برآیند تحولات ساختاری ناشی از آشوب امنیتی در جهان، برهم خوردن موازنه راهبردی در شرق اروپا و دگرش های داخلی در اوکراین تحلیل کرد که سرانجام آن می تواند بخشی از بازی بزرگ قرن در حوزه قدرت جهانی را تعیین کند.
آینده جنگ اوکراین بعد از الحاق دونباس به روسیه چه خواهد بود؟
