مجمع تشخیص مصلحت نظام
مجمع تشخیص مصلحت نظام از نهادهای اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران است که مهم ترین مسئولیتش، حل اختلاف میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان است. تعداد اعضای این مجمع ۴۴ نفر ثابت و ۱ نفر مهمان متناسب با موضوع جلسه است که اعضای ثابت هر ۵ سال یکبار و با حکم رهبر ایران انتخاب می شوند. ریاست این مجمع از ابتدای تأسیس رسمی، بر عهده سید علی خامنه ای بود و بعد از آن به مدت ۲۷ سال بر عهده اکبر هاشمی رفسنجانی بود و پس از مرگ او، محمدعلی موحدی کرمانی رئیس موقت مجمع شد و در ۲۳ مرداد ۹۶ برای یک دوره پنج ساله، سید محمود هاشمی شاهرودی رئیس این مجمع شد. که وی نیز در ۳ دی ماه ۱۳۹۷ در بیمارستان خاتم الانبیا تهران درگذشت. اکنون صادق لاریجانی ریاست این نهاد را بر عهده دارد. پیش از این مقر مجمع در کاخ مرمر تهران بود. هم اینک مقر مجمع در ساختمان پیشین مجلس شورای اسلامی است. محل برگزاری جلسات در سالن اجتماعات ساختمان مجلس قدیم و دفتر رئیس و دبیر مجمع نیز در این ساختمان است.
تاریخچه تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام
نخستین بار در مردادماه سال ۱۳۶۰ با مطرح شدن قانون اراضی شهری، برای تصمیم گیری در موارد اختلافی میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، وجود مرجعی احساس شد. در این قانون کلیه اراضی موات شهری در اختیار دولت جمهوری اسلامی قرار می گرفت و اسناد و مدارک مالکیت صادره درباره آنها فاقد ارزش قانونی می شد. شورای نگهبان با استناد به حق سلطه مالک بر ملک خویش به مخالفت با این قانون اصرار ورزید؛ ازطرف دیگر مجلس با توجه به وضع موجود و مشکل مسکن و ضرورت توجه دولت به این مشکل و حل آن، بر تصویب آن پافشاری کرد. درنهایت مجلس با نوشتن نامه ای به امام (ره) دربارهٔ ضرورت تأسیس مرجعی برای تشخیص حکم ثانویه، در پی حل این معضل برآمد. امام (ره) نیز با تأکید بر ضرورت حکم ثانویه در خصوص ترجیح مصلحت و شرایط روز بر احکام اولیه حق مالکیت، این قانون را تنفیذ کرد و دیگر شورای نگهبان مخالفتی نورزید. در سال ۱۳۶۶ با بروز مسئله اختلافی دیگری میان مجلس و شورای نگهبان درباره قانون کار، بار دیگر ضرورت ایجاد مرجعی برای پایان دادن به اختلافات این دو نهاد احساس شد. درنهایت در همان سال با فرمان امام خمینی، در همان دوران جنگ تحمیلی و اوضاع خاص سیاسی و اجرایی کشور، مجمع تشخیص مصلحت شکل گرفت. حجج اسلام، آقایان خامنه ای، هاشمی، اردبیلی، توسلی، موسوی خوئینی ها و جناب آقای میرحسین موسوی (نخست وزير وقت) از اولین اعضای این مجمع بودند. مرحوم حجت الاسلام سيداحمد خمينی (فرزند امام) نیز برای ارائه گزارش جلسات به امام (ره) انتخاب شد. در سال ۱۳۶۸ در بازنگری قانون اساسی، نکات مربوط به مجمع در اصول ۱۱۰ و ۱۱۱ و ۱۱۲ و ۱۷۷ گنجانده شد و مرجع به طور ثابت تصویب شد. در زمان حاضر مطابق با فرمان رهبری، آیت الله هاشمی شاهرودی در ریاست و دکتر محسن رضائی در دبیری مجمع تشخیص مصلحت نظام مسؤلیت دارند. از اعضای فعلی مجمع می توان به رؤسای سه قوه، فقهای شورای نگهبان و آقایان حجج اسلام جنتی، موحدی کرمانی، سیّدابراهیم رئیسی، درّی نجف آبادی و… اشاره کرد؛ همچنین آقایان محمود احمدی نژاد، محمّدرضا باهنر، سعید جلیلی، غلامعلی حدّادعادل، محمّدرضا عارف، محمّدباقر قالیباف، حسین محمّدی، سیّدمصطفی میرسلیم، علی اکبر ولایتی و… نیز از اعضای فعلی این مجمع هستند.
ارتقای جایگاه و افزایش وظایف
در ادامه این سیر تاریخی و پس از بازنگری قانون اساسی در سال 1368 این مجمع در قانون اساسی جمهوری اسلامی جایگاهی قانونی پیدا كرد: مجمع تشخیص مصلحت نظام برای تشخیص مصلحت در مواردی كه مصوبه مجلس شورای اسلامی را شورای نگهبان خلاف موازین شرع و یا قانون اساسی بداند و مجلس با در نظر گرفتن مصلحت نظام نظر شورای نگهبان را تامین نكند و مشاوره در اموری كه رهبری به آنان ارجاع می دهد و سایر وظایفی كه در این قانون ذكر شده است به دستور رهبری تشكیل می شود. اعضای ثابت و متغیر این مجمع را مقام رهبری تعیین می نماید. علاوه بر تثبیت جایگاه قانونی، پس از بازنگری قانون اساسی مجمع وظایفی بیش از حل اختلافات بین مجلس و شورای نگهبان یافت. مشاوره به رهبری نظام در تعیین سیاست های كلی و حل معضلات عمده كشور از جمله این وظایف جدید بود: برابر رهنمود قانون اساسی، این مجمع در تعیین سیاستهای كلی نظام و نیز حل معضلات عمده كشور و رسیدگی به امور مهمی كه رهبری به آن ارجاع می كند، نقش مشاور كارآمد و مورد اعتماد رهبر را ایفا می كند، همچنان كه در تشخیص مصلحت در موارد تعارض میان مصوبه مجلس و نظر شورای نگهبان، عملا یكی از معضلات نظام را برطرف می سازد. بر این اساس مجمع هم اكنون در تنظیم سیاست های كلی نظام نقشی مهم ایفا می كند: فرایند تنظیم سیاستهای كلی، فرایند بسیار قوی و مستحكمی است. این سیاستها اول در كمیسیونهای دولت تنظیم می شود و بعد به دولت می آید. دولت آنها را بررسی و تصویب می كند و به رهبری پیشنهاد می كند. رهبری هم آن را به مجمع تشخیص مصلحت می دهد. این سیاستها در كمیسیونهای مجمع تشخیص مصلحت با حضور كارشناسان متعدد از بخشهای مختلف اقتصادی، فرهنگی، دانشگاهی، علمی كه از خود مجمع و بیرون آن هستند، بررسی و تكمیل می شود؛ بعد مجددا به رهبری می دهند. رهبری هم آن سیاستها را با آن مبانی و اصول ارزشی نظام جمهوری اسلامی تطبیق می دهد، تصویب می كند و آن سیاستها به دولت برمی گردد و به مجلس ابلاغ می شود.
رُکن اثرگذار در ساختار حاکمیت
هرچند این مجمع در بدو امر برای حل مشکلی ساختاری در مسئله اختلاف بین مجلس و شورای نگهبان با ابتکار حضرت امام خمینی (ره) ایجاد شد اما در فرآیندی تاریخی تبدیل به رُکنی مهم در ساختار سیاست گذاری و حاکمیتی جمهوری اسلامی شد. نهادی که عملکرد و تصمیماتش تأثیری مهم در تنظیم سیاست های کلان کشور و مشاوره به رهبری نظام دارد تا جایی که رهبر معظم انقلاب از جایگاه و نقش مهم این مجمع با تعبیر هیات مستشاری عالی رهبری یاد می کنند: با توجه به مجموع وظایف مقرر در قانون اساسی، این مجمع در جایگاه هیات مستشاری عالی رهبری در نظام جمهوری اسلامی قرار می گیرد.
وظایف
بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ۸ وظیفه برای این مجمع در نظر گرفته شده است. ۴ وظیفه عمومی و مستمر و ۴ وظیفه در موقعیت ها و شرایط خاص و مقطعی.
چهار وظیفه عمومی مجمع تشخصیص مصلحت نظام عبارت است از:
- تشخیص مصلحت میان نظرات مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان
- تهیه و پیشنهاد پیش نویس سیاست های کلی نظام (جمهوری اسلامی) در اجرای بند ۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی
- حل معضلات نظام با ارجاع از سوی مقام رهبری
- اعلام نظر در مورد استفساریه های مربوط به مجمع تشخیص مصلحت نظام
چهار وظیفه مقطعی مجمع تشخیص مصلحت نظام عبارت است از:
- مشاوره در اموری که رهبر ایران در اجرای اصل ۱۱۲ قانون اساسی به مجمع ارجاع می کند.
- در صورت فوت یا استعفا مقام رهبری یا عزل توسط مجلس خبرگان رهبری، تشکیل یک شورای ۳ نفره جهت رسیدگی امور تحت اختیار مقام رهبری
- تصویب مصوبات شورای رهبری ایران در صورت عزل، استعفا یا فوت رهبر وقت. (در زمان وجود رهبر، این بررسی بر عهده شخص وی است)
- مشارکت در شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر اساس اصل ۱۷۷ قانون اساسی
وظایف شورای نگهبان چیست؟
