زندگی نامه فردوسی شاعر حماسه سرای ایرانی 

چکیده ای از زندگی نامه ابوالقاسم فردوسی

• نام : ابوالقاسم حسن منصور بن محمد بن اسحاق شرفشاه طوسی
• تخلص : فردوسی
• تولد : 329 هجری قمری
• محل تولد : روستای باژ در طوس خراسان
• لقب : حکیم سخن
• درگذشت : 416 هجری قمری

کسب علم و تحصیل فردوسی

حکیم ابولقاسم فردوسی اوایل حیات را به کسب مقدمات علوم و ادب گذرانید و مقدمات کمال و تحصیل را نزد پدر و در مکتب خانه های باژ و طوس فرا گرفت، سپس به مدرسه ای در طوس برای ادامه تحصیل رفت. او از همان دوران به خواندن داستان های تاریخی علاقمند شد. تمکن مالی فردوسی باعث شد او بتواند دوران نوجوانی و جوانی را صرف مطالعه تاریخ و به دست آوردن علم کند.دوران کودکی فردوسی با دوران پادشاهی سامانیان هم زمان بود و پادشاهان سامانی به ادبیات ایران علاقه بسیار داشتند و با پشتیبانی از زبان فارسی، عصری درخشان را برای پرورش زبان و اندیشهٔ ایرانی آماده ساختند. فردوسی در مدرسه با فردی به نام محمد بن حسن آشنا شد و آنها به مدت چهل سال با هم همنشین بودند.

آغاز نگارش شاهنامه توسط فردوسی

فردوسی در سال ۳۷۰ هجری قمری و در سن ۴۰ سالگی، نگارش شاهنامه را آغاز کرد. در سال های ابتدایی سرایش شاهنامه، فردوسی که فردی ثروتمند و زمین دار بود، از نظر امرار معاش مشکلی نداشت. از طرفی علاوه بر ثروت خود، بعضی از بزرگان شیعی مثل «حسین قتیبه» و «علی دیلمی»، که به فرهنگ و ادبیات علاقه زیادی داشتند، این شاعر بزرگ را از نظر رزق و روزی و کسب معاش یاری می کردند. ولی با گذشت سال ها و درست زمانی که تمام ثروت فردوسی ذره ذره خرج شده بود و ملک و املاک خود را از دست داده بود، دیگر کسی این حکیم خردمند را یاری نکرد؛ و سال های پایانی عمر فردوسی در فقر و تنگدستی سپری شد. فردوسی در سال ۳۸۴ هجری قمری، یعنی ۳ سال قبل از بر تخت نشستن سلطان محمود غزنوی، اولین ویرایش شاهنامه را به پایان رساند. ولی چون تمایل داشت تا اثری جاودانه از خود به یادگار بگذارد، پس به این نسخه بسنده نکرد و در این زمان بود که برای پرمایه تر شدن اشعار شاهنامه، ویرایش دیگری را آغاز کرد که بیش از ۱۶ سال طول کشید. فردوسی در سال ۳۹۴ هجری قمری و در سن ۶۵ سالگی، تصمیم گرفت که شاهنامه را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کند؛ به همین خاطر در نسخه ویرایش شده شاهنامه، به مدح و ثنای سلطان محمود پرداخت. سرانجام در سن ۷۱ سالگی و در سال ۴۰۰ هجری قمری، فردوسی ویرایش شاهنامه را به پایان رساند.

خانواده فردوسی

از زندگانی فردوسی تا پیش از سرایش شاهنامه آگاهی چندانی در دست نیست. تنها این که پسر او در سال ۳۵۹ ه‍.ق زاده شده، پس فردوسی باید پیش از ۳۵۸ ه‍.ق ازدواج کرده باشد. از همسر فردوسی چیزی دانسته نیست. پژوهشگرانی چون حبیب یَغمایی، محمدتقی بهار و ذبیح الله صفا، زنی را که در آغاز داستان «بیژن و مَنیژه» نام برده شده، همسر فردوسی دانسته اند.اگر این گمان درست باشد، احتمالاً او زنی فرهیخته بوده، که توانایی چنگ نوازی داشته است و مانند خود فردوسی از خانواده ای دهقان نژاد بوده و از آنچه که در این خانواده ها به دختران آموزش داده می شده، بهره داشته است. پسر فردوسی در سال ۳۹۶ ه‍.ق در ۳۷ سالگی و زمانی که فردوسی ۶۷ ساله بوده، درگذشت. فردوسی از پیشی گرفتن پسر بر پدر گِله کرده و از خداوند خواستار آمرزش فرزندش می شود. به گزارش نظامی عروضی، از فردوسی تنها یک دختر به جای ماند و فردوسی پاداش شاهنامه را برای کابین او می خواست. پس از مرگ فردوسی دختر پاداش را نپذیرفت و آن پاداش برای بهبود کاروانسرای چاهه خرج شد.

درگذشت فردوسی

زندگینامه فردوسی با تمام فراز و نشیب های بسیار خود، در سال ۴۱۱ هجری قمری به پایان رسید. همانطور که ذکر شد، فردوسی در سال های پایانی عمرش زندگی سختی را تجربه کرد و همه این مسائل و اتفاقات، بابت بدعهدی سلطان محمود و حسادت اطرافیان پادشاه بود. سلطان محمود بعد از شنیدن بیت:

اگر جز به کام من آید جواب من و گرز و میدان و افراسیاب

از کاری که کرده بود پشیمان شد و تصمیم گرفت به قولی که به فردوسی داده بود عمل کند و ۶۰٫۰۰۰ دینار برای فردوسی فرستاد. اما اجل به فردوسی مهلت نداد از سکه ها استفاده کند و درست زمانی که دینارها از دروازه شهر به داخل می رفت، تشییع جنازه فردوسی برگزار می شد و جنازه این شاعر نامدار ایرانی از دروازه شهر خارج شد.

آرامگاه فردوسی

همان طور که در قسمت قبل اشاره کردیم، زمان درستی از تاریخ مرگ فردوسی در دست نیست؛ اما مرگ او در دورانی سخت و در شرایط نا به سامان مالی بوده است. بنا به روایت های به جا مانده از نظامی گنجوی، مرگ فردوسی هم زمان با تصمیم سلطان محمود غزنوی به دلجویی از فردوسی و پرداخت پاداش بابت سرودن شاهنامه، به او بوده است. فردوسی در سال 416 هجری قمری از دنیا رفت. از دفن فردوسی در قبرستان توس ممانعت شد؛ زیرا در آن زمان دفن مسلمانان شیعه را در این قبرستان ممنوع کرده بودند. سرانجام فردوسی را در حیاط خانه خودش دفن کردند و یکی از حاکمان محلی غزنویان، بنایی در محل مقبره فردوسی ساخت. در طول زمان این آرامگاه رو به ویرانی می رفت، تا زمان حکومت پهلوی که در طی سال های 1307 تا 1313، به دستور رضا شاه پهلوی و توسط انجمن میراث فرهنگی، بنای آرامگاه فردوسی را کامل بازسازی کردند. در سال 1313 و هم زمان با آیین هزاره فردوسی از بنای جدید آرامگاه فردوسی رونمایی شد. در سال 1348، هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، طراحی آرامگاه را تکمیل کرد و شکل امروزی بنای آرامگاه فردوسی، نتیجه طراحی استاد هوشنگ سیحون است. آرامگاه فردوسی امروزه در 20 کیلومتری شمال غربی شهر مشهد، در مسیر عبوری به سمت کلات نادری و در نزدیکی شهر تاریخی طبران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد. روستای پاژ (زادگاه فردوسی)، امروزه با نام روستای فاز شناخته می شود. این روستا امروزه در 28 کیلومتری آرامگاه او قرار گرفته است. در تاریخ 19 مهرماه سال 1399، محمدرضا شجریان، خسرو آواز ایران، نیز در محوطه آرامگاه فردوسی به خاک سپرده شد.