آداب و رسوم مردم آذربایجان شرقی

آذربایجان شرقی همچنان سایر استان های ایران دارای آیین های کهن نورورزی بوده که به مرور زمان برخی از این سنت های کم رنگ تر شده و در انزوای فراموشی قرار گرفته است. آذربایجان شرقی همواره زیستگاه مجموعه فرهنگ های مختلف بوده است، فرهنگ مردم این خطه در ارتباط با عوامل جغرافیائی، تاریخی، مذهبی و تحت تأثیر گرایش های متعدد اجتماعی، فرهنگی شکل گرفته و نوع مستقلی از فرهنگ های فولکلوریک را به وجود آورده است. از دیرباز رفتارهای پسندیده ای از نیاکان ما سینه به سینه و نسل به نسل تا عصر حاضر انتقال یافته که امروز بخش اعظمی از حلقه های فرهنگی مردم آذربایجان شرقی را تشکیل می دهد و شناسایی ریشه ها و خاستگاه هر کدام قصه ای شیرین و شنیدنی دارد.

سنت های کهن آذربایجان شرقی

سنت هایی مانند زیارت اهل قبور، رویش سبزه، بایرام پایی، شال اندازی، تکم چی ها، جشن محصول، جشن انگور آذربایجان، چهارشنبه سوری، خرید لباس، سفره هفت سین عید، دید و بازدید در عید نوروز و سیزده بدرکه بعضی از این رسوم و جشن ها را متاسفانه گرد و غباری از فراموشی پوشانده است مانند جشن زیبای تکم چی ها و جشن انگور آذربایجان.

خانه تکانی

با فرا رسیدن ایام عید اغلب خانم های آذربایجانی به فکر خانه تکانی، شستشو و گردگیری خانه و وسایل آن می افتند؛ خانه تکانی یکی از رسوم بسیار قدیمی عید نوروز بوده که در طول سالیان سال در جامعه کهن ایرانی به ویژه آذربایجان باقی مانده است و علاوه بر اعتقادات مذهبی هویت ملی ما را نشان می دهد.

زیارت اهل قبور

سنت زیارت قبور درگذشتگان در دهه پایانی سال، سنت ریشه دار دیگری است که تازه و مکرر می شود و نمادین و رازآلود فرآیند نو شدن هستی را با رویکرد به پیشینه ها و در پیوند با روان خردورز و دانای گذشتگان به دید نوجوانان و جوانان می گذارد تا بدانند آیندگان و نیامدگان که از چه سرزمینی برخاسته اند و پدرانشان با چه فرهنگی زیسته اند.در این سنت پرمعنا با حضور در گورستان و نذر احسان، به این سنت ارجمندی می بخشند و بدین سان نوروز را از یک جشن ساده به بلندای یکی از بزرگ ترین و زیباترین سنت های ماندگار بشری می رسانند، سنتی که همسو با رستاخیز هستی، افزون بر کودکان و نوجوانان و سالخوردگان، روان درگذشتگان نیز اکرام می شوند.

رویش سبزه

کاشتن دانه، غلات و حبوبات در چند روز پیش از آمدن نوروز و نگریستن به رویش دانه ها از آیین های کهن ایرانیان بوده است. سنت رویاندن سبزه در حال حاضر همچون گذشته در میان مردم وجود دارد و هر خانواده ده روز مانده به نوروز، حبوباتی چون گندم، جو، عدس، ماش، نخود و سیر را درون بشقاب ریخته و سبز می کنند.

بایرام پایی

کی از مهم ترین رسوم عید در آذربایجان شرقی که هم اکنون نیز در اغلب خانواده ها حفظ شده است فرستادن غذا از خانه پدری به خانه دختران شوهر کرده است.«بایرام پایی» به عبارتی تبریک عید مادر به دختران شوهر کرده است که نه تنها در سال های نخست ازدواج دختر بلکه تا زمانی که والدین در قید حیات اند به جا آورده می شود. از ۲۰ روز قبل از عید تا چهارشنبه سوری در یکی از شب ها از طرف هریک از خانواده های پدری دختر مانند عموها و دایی ها و برادران به ویژه خود خانواده پدری غذاهایی پخته و به خانه دختر فرستاده می شود. مادران با پختن غذاهایی مانند پلو، مرغ، کوکو، قیمه گوشت و ماهی دودی آب پز به تناسب تعداد اعضای خانواده به همراه هدایایی مانند پارچه در مجموعه های مسی بایرام پایی را روانه خانه دختر می کنند.

شال اندازی

مفصل ترین مراسم، متعلق به آخرین چهارشنبه سال است که در آن شب، برنج سفید پخته و به همراه آجیل و شیرینی بر سفره می گذارند. پسران جوان یا نوجوان شالی برداشته و از سوراخ بالای بام خانه شال خود را پایین و به خانه همسایه می اندازند. صاحبخانه نیز به فراخور حال خود، مقداری آجیل، شیرینی یا تخم مرغ در گوشه شال می بندد تا پسر آن را بالا بکشد. چنانچه پسر، خواهان دختر خانواده باشد، شال را بالا نمی کشد و در این میان چنانچه خانواده دختر راضی باشد، نشانه ای از دختر را به شال می بندند. رسم شال اندازی در بیشتر نقاط آذربایجان رایج بوده و هنوز هم در بعضی از روستاها انجام می شود.

تکم چی ها

موسیقی یکی از ارکان جشن هاست و بدون موسیقی هم مگر می شود جشن گرفت! تکم چی ها و سایاچی ها نیز در اصل به عنوان نوازندگان و خوانندگان اصلی این جشن زیبا محسوب می شوند. این افراد را در خطه آذربایجان به عنوان خنیاگران، راویان و آوازخوانان دوره گردی می شناسند که در آخرین روزهای سرد سال، با صدای گرم خود نوید بهاری را می دهند که سرسبزی را به ارمغان می آورد. این جشن زیبا نیز همانند جشن انگور آذربایجان در بین مردم آذری مشترک است و عموماً در استان هایی مانند آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان برگزار می شود.

جشن محصول

کیفیت برگزاری هر کدام از آنها با هم فرق می کند. اما در کل می توان گفت برخی از محصولات باغی و کشاورزی این امکان را ایجاد کرده اند که مردمی از شهرهای مختلف جشنواره هایی به شکرانه برداشت شان برگزار کنند. به این ترتیب آیین هایی شادی آفرین از جمله پخش موسیقی سنتی و پوشیدن لباس های محلی، چیدن گل محمدی، خرما، انار و... مناطق اطراف کشت این محصولات را گردشگر پذیر می کند.سالانه گردشگران زیادی به دیدن چنین جشنواره هایی می روند. این نوعی از «گردشگری رویداد» است. یکی از اهداف این نوع گردشگری ، حفظ و احیای فرهنگ بومی به ویژه در شهرهای کوچک و روستاهاست. گردشگری رویداد به محافظت از رخدادهای فرهنگی و اجتماعی از یک سو و بالا بردن حس غرور ملی و اعتماد به نفس جوامع محلی کمک می کند. همچنین توجه به این نوع گردشگری از نظر اقتصادی برای ساکنان روستاها و شهرهای کوچک به صرفه است. بعضی از این جشنواره ها از سنت های دیرینه به جای مانده اند و برخی نیز زاده چند سال گذشته یا همین امسال هستند.

جشن انگور آذربایجان

به هنگام طلوع خورشید آخرین روز از شهریورماه، زنان و مردان در باغ های انگور تجمع می کنند. البته در زمان های قدیم این سنت از چند روز پیش تر شروع می شده است و حتی به احترام این جشن، از چند روز قبل از خوردن انگور اجتناب می کردند. شرکت کنندگان در این جشن لباس های محلی به تن می کنند و با سبد های کوچک انگور به مراسم دعا و قدردانی برای نعمت هایی که خالق در ان سال به آن ها اعطا کرده می پردازند و از خدای مهربان می خواهند تاکستان ها و زمین های کشاورزی را از بلایای آسمانی مانند طوفان، سیل، خشک سالی، تگرگ و … محفوظ نگه دارد. بعضی از مردم در این روز فرخنده، نذری می دهند و به یاری مردمان نیازمند می روند. اما جشن انگور آذربایجان در میان مردمان مسیحی عزیز این خطه به گونه دیگری برگزار می شود. جشن اصلی در کلیسا و به همراه اعشای ربانی و تقدیس یک خوشه انگور دانه سپید برگزار می شود. کشیش اعظم دانه های سفید خوشه انگور را در دهان حاضرین می گذارد و به این ترتیب خوردن انگور برای پیروان مسیحیت آزاد می شود.

​

شب چله

مردم آذربایجان برای شب یلدا آداب و رسوم ویژه ای دارند. در واقع شب یلدا آغازی است برای مراسم های زمستانیِ مردمِ این خطه در استقبال از عید نوروز و شروع دوبارۀ زندگی و زنده شدن. همان گونه که اشاره شد، در این فصل به دلیل رکود اقتصادی و نبود کار دامداری و کشاورزی زمان به سختی می گذشت و مردم با برگزاری مراسم مختلف و متنوع، روزهای سخت زمستانی را سپری می کردند. شب یلدا فرصت مناسبی برای خانواده هاست تا دور هم بنشینند و به رسم گذشتگان تا پاسی از شب، هم صحبت شوند. جمع شدن در خانه بزرگ ترها، گفتن ناغیل (فولکلور) و داستان های شفاهی و اسطوره ای، آوازخوانی آشیق ها، شعرخوانی، بایاتی خوانی، چیلله لیک فرستادن پدر برای دختران متأهل خود، چیلله لیک بردن، خوردن هندوانه و انار و آجیل، پختن پلو برای شام و… ، چند نمونه از آداب مخصوص شب یلدا در بین مردم آذربایجان است.

چهارشنبه سوری

چهار آتش افروزی در چهار چهارشنبه به عدد رمزی چهار اشاره دارد. فیثاغورس عدد چهار را اصل و ریشه ٔ طبیعت جاودان می داند. چهار جهت اصلی، چهار طبع انسانی، چهار عنصر حیات اشاره به امر واحدی دارد .در آئین چهارشنبه سوری، عدد چهار حکایت از چهار وجه طبیعت دارد که به تدریج عنصر واحد طبیعت، سال، مکان یا هر پدیده ٔ چهاروجهی را می سازند. به این ترتیب اولین چهارشنبه منسوب به باد است. دومین خاک است، سومین آتش و چهارمین آب که در این زمان از یخ بستن خاک کاسته می شود و زمین نفس می کشد. صبح آخرین چهارشنبه سوری مردم بر سر آب رفته و از روی آن می پرند و می خوانند :
آتیل ماتیل چرشنبه ( عاطل و باطل شود چهارشنبه )
بختیم آچیل چرشنبه ( بختم باز شود چهارشنبه )
آخرین چهارشنبه ٔ اسفند با باروری طبیعت همراه است. در روستاها چهارشنبه ٔ آخر سال را ' چرشنبه خاتون' می گویند و زنان بالای اجاق خوراک پزی با آرد شکل زنی زیبا را می کشند و زیر آن یک آینه و شانه می گذارند تا وقتی چرشنبه خاتون آمد سرش را شانه بزند. این رسم تأکید بر بارور شدن زمین در آخرین روزهای اسفند دارد. در میان مردم آذربایجان شرقی هر چهارشنبه نامی دارد.

خرید لباس

خرید لباس نو و برخی وسیله های فرسوده ای که به مناسبت نوروز نیاز به "نو" ساختن دارد، رقم عمده هزینه های فصلی و گاه سالانه خانواده ها را تشکیل می دهد. بسیاری از خانواده ها که در سوک یکی از نزدیکان لباس سیاه پوشیده اند، به مناسبت نوروز به ویژه هنگام سال تحویل لباسی دیگر می پوشند.

سفره هفت سین عید

"یئددی برکت" به معنی هفت برکت، هفت سین آذربایجانی ها در عید نوروز و نماد نو شدن سال و پیام آور سالی پر از سلامتی و پربار بوده که مردم تبریز و دیگر شهرهای آذربایجان شرقی با چیدن هفت برکت بر سر سفره ی عید، سال نو را جشن می گیرند. عدد هفت به ترکی "یئددی" در فرهنگ بومی آذربایجان جایگاهی ویژه داشته و تقدس عدد هفت در نزد بسیاری از ملل و اقوام بشری مانند هفت آسمان ، هفت دریا، هفت شهر عشق، هفت روز هفته و هفت وادی سلوک درتصوف، مورد توجه بوده و شاید عدد هفت هم به همین دلیل در چیدن سفره ی عید مورد توجه قرار گرفته است.

دید و بازدید

یکی دیگر از آیین های نوروزی آذربایجان شرقی، دید و بازدید، یا "عید دیدنی" است؛ رسم است که روز نوروز، نخست به دیدن بزرگان فامیل، طایفه و شخصیت های علمی و اجتماعی می روند. در گذشته خانواده های آذربایجانی سفره سفید پارچه ای به نام "بایرام سوفراسی" سفره عید یا " یمیش سوفراسی" سفره خوراکی را در اتاق مهمان پهن می کردند و هر مهمانی که از راه می رسید پای آن می نشست و صاحبخانه از آنها پذیرایی می کرد. این سفره در واقع هم سفره پذیرایی بود و هم سفره هفت سین، اما به شکل محلی و قدیمی که بسان امروز از تشریفات مواد آن خبری نبود. زنان با سلیقه سفره عید را که پارچه ای چهارگوش مربع یا مستطیل بود با استفاده از نخ های رنگین، گل بوته هایی در چهار گوشه آن سوزن دوزی می کردند و ملزومات سفره را به شکل زیبایی روی آن می چیدند و پای همین سفره از مهمانان پذیرایی می کردند.

سیزده بدر

سیزده بدر در سیزدهمین روز فروردین ماه، آخرین مراسم از آیین های نوروزی است و این روز در تقویم رسمی ایران روز طبیعت نامگذاری شده و مردم آذربایجان شرقی این روز را بنا بر سنت فرهنگی و دیرینه به دامن طبیعت می روند. در روز سیزدهم فروردین مردم به قصد رفتن به دشت و سبزه زار از خانه های خود بیرون می آیند و آنچه از آجیل و شیرینی از ایام عید باقی مانده است در آن روز به مصرف می رسانند.

آذربایجان شرقی یکی از مهمترین استان های ایران با قدمت چندین هزار ساله دارای آیین های بسیار متفاوتی است که نقش مهمی در عرصه فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی داشته و با انتقال دهه به دهه این آیین ها برای نسل های بعدی حفظ و نگه داری می شود.

آداب و رسوم عجیبی که در بعضی کشورهای دنیا عادی و متداول هستند