نقش بازی در رشد و یادگیری کودکان 

"بازی" سبک زندگی کودکانه است. "بازی کردن" ماهیت کارکردی کودک است. کودک با بازی کردن با جهان ارتباط برقرار می کند. بازی به کودک اجازه می دهد تا هویت خودش را در رابطه با جهان و دیگران بسازد. بازی کردن زمینه را برای خلاقیت های کودکانه مهیا می سازد. روانشناسان کودک بر این باور هستند که "بازی کردن" تنها دریچه ای است که گشودگی رفتاری را برای کودک میسر می سازد. کودک با بازی کردن، جهان پیرامون خودش را کشف می کند و ذخایر مفهومی ذهن اش را غنی می سازد. اما سؤال این است: نظام آموزشی و خانواده ها چه اندازه به "بازی" توجه دارند؟ بازی چه جایگاهی در تکامل کودک دارد و از چه مسیری، این بازی می تواند به نحو بهتری هدایت شود؟ نقش مدرسه و والدین در نهادینه سازی "ّبازی" به عنوان یک زمینه بنیادین یادگیری چیست؟ ساعد نیوز در مصاحبه ای اختصاصی با استاد احد محمدی متخصص "بازی و یادگیری"، کارشناس ارشد روانشناسی آموزش از دانشگاه فرهنگیان، یکی از معلمین توانمند استان تهران به این پرسش ها پرداخته است. استاد محمدی یک طراح بازی آموزشی است. ایشان طی برنامه های متعدد در شبکه آموزش سیمای جمهوری اسلامی ایران تلاش کرده است تا کارکرد عملی بازی را در زمینه آموزش نشان دهد.

ساعد نیوز: بازی چه نقشی در رشد کودک دارد؟

احد محمدی: در پاسخ به این سؤال، به طور کلی باید عرض کنم که بازی نقش بسیار هم و اساسی ای در رشد کودک دارد. اگر بخواهم اهمیت اساسی بازی کردن را برای شما بگویم، باید بازی را با ویتامین ها مقایسه کنم. آیا ما در تغذیه کودکان، فقط به فکر سیر شدن و پر کردن شکم کودک هستیم. طبیعتاً این طور نیست. ما به ویتامین های حیاتی ای که کودک باید آنها را از طریق تغذیه به دست آورد توجه داریم. دقیقاً بازی مثل ویتامین برای کودک است. بازی یک نوع آمادگی برای زندگی است. کودک از طریق بازی کردن برای زندگی آتی اش، آماده می شود. به سخن دیگر، کودک از طریق بازی کردن است که آمادگی های لازم را برای زندگی آینده اش کسب می کند.

ساعد نیوز: بازی چه نقشی در بهبود یادگیری در کودک دارد؟

احد محمدی: از هر پنجره و پارادایمی به مفهوم بازی و نقش آن در یادگیری نگاه کنید، بازی را یک طور تعبیر می کنند. رفتارگراها یک حرفی می زنند؛ روانشناسان شناختی یک موضع دیگری دارند و قس علی هذا. ولی اگر من بخواهم به صورت کلی و جامع صحبت کنم، باید بگم که "ما ناگزیر از بازی هستیم". به سخن دیگر، "بازی یک باید است". بازی یک فرایند، برنامه یا فوق برنامه نیست، بلکه بازی خود "متن آموزش" است. بازی، خود یادگیری است. بازی کردن، "نحوه" لذت بردن کودک از زندگی است. اگر فرویدی بخواهیم صحبت کنیم. ذهنیت کودک درباره زندگی، "لذت" است. یعنی کودک زندگی می کند تا "لذت" ببرد. و این لذت در قالب "بازی" معنا می یابد. شما از دانش آموز 7 ساله انتظار دارید که فکرش را مشغول "فرق میان خط بسته و باز" بکند. اصلاً این مفاهیم با ذات کودک در تضاد است. کودک فقط به لذت و تجربه نظر دارد. در آموزه های دینی ما هم این مطلب مد نظر قرار گرفته است. کودک باید آزادانه، زندگی را در تمامیتش لمس کند. کودک باید تجربه کند. نمی شود ما کودک را در فضا محدود کنیم. این به هیچ وجه با طبیعت کودک سازگار نیست. کودک به این نحو نمی تواند کاری از پیش ببرد. باید به کودک اجازه داده شود تا زندگی طبیعی خودش را داشته باشد. چه کسی به ما اجازه داده است که کودک 5، 6 یا 7 ساله را از محیط طبیعی اش جدا کنیم و و در یک فضای محدود غیرآشنا برای آموزش محصور کنیم. شما با این کار، مسیر رشد طبیعی کودک را مختل می کنید. هر اندازه هم امکانات آموزشی پیچیده در یک فضای محدود غیرطبیعی در اختیار کودک قرار دهید، هیچ اتفاق مبارک آموزشی نمی تواند در اینجا رخ دهد. آموزش واقعی، فقط از طریق بازی و با ابزار لذت بردن ممکن است. این بازی کردن همراه با لذت است که تجربه کودک را غنی می سازد. شما در قرن بیست و یکم هدفتان این است که با ابزارهای آموزشی ای که در اختیار دارید یک انسان برای این قرن تربیت کنید ولی این تربیت در یک فضای مصنوعی و به دور از طبیعت کودک میسر نیست.

ساعد نیوز: با توجه به شرایط دشوار کرونایی، یادگیری از طریق بازی چه نقشی در شاد کردن فضای خانه می تواند داشته باشد؟

احد محمدی: این ویروس نحس، برای ما دشواری های بسیاری داشته است. حقیقت امر این است که هر اتفاق بدی یک رویه ی مثبت دارد. درست است که ویروس کرونا، زندگی معمول ما را مختل کرده است ولی نکته مثبت فرآوانی داشته و دارد، خصوصاً برای بحث آموزش. البته بهره مندی از این سویه ی مثبت، خودش بستگی به هوشمندی ما دارد. من معتقدم، اگر ما زرنگ بودیم، از این فرصت می توانستیم خیلی بهره ها ببریم. امسال می توانست به یک سال طلائی آموزشی و یادگیری تبدیل شود. کجا و در کدام محیط آموزشی، کودک فرصت داشته سر سفره با خانواده بنشیند و "بابا آب داد" را به صورت انضمامی و واقعی یاد بگیرد. کجا بچه می توانسته روی فرش نشسته و معنای مساحت را یاد بگیرد و "ریاضی را مزه مزه کند". ما همین فرصت طلایی را به یک رنج جانکاه تبدیل کردیم. کارمان شد کارگاه مجازی و استرس مضاعف. ما می توانستیم به صورت تعاملی به کودک یاد دهیم که فرشی که از بازار خریدیم و آوردیم، خودش مساحت دارد و منظورمان از یادگیری مساحت دقیقاً دانستن اندازه این فرش و چیزهای دیگر است. یعنی کودک این ها را می توانست لمس کند. حتی به اعتقاد من، با کرونا، ما تازه برگشتیم به وضعیت زندگی طبیعی؛ مشکل نظام آموزشی ما، این است که کودک چیزی را که یاد می گیرد، نمی داند کجا باید به کار ببرد. در زمان کرونا، این فرصت بود که ما به کودک بیاموزیم که منظور از فلان مفهوم چیست و جایگاه اش کجاست؟ زنگ ورزشی که پدر، شال را به دو صندلی می بندد و با کودکش با بادکنک والیبال بازی می کند و یک هوی داد می زند که "توپ رفت بیرون"؛ این یعنی این آدم دقیقاً در محیط طبیعی خودش را حس می کند. این یک آموزش واقعی است. این واقعاً فوق العاده است. ولی ما این فرصت طلایی را از دست دادیم. در این موقعیت، بازی ها، افزایش روحیه است. بازی ها زمینه را برای لذت بردن مضاعف کودکان مهیا می کنند. بچه های ما خموده و سست هستند. همه اضافه وزن دارند. من معلم و خانواده فقط به این دانش آموز بدبخت استرس می دهیم در حالی که هدف از یادگیری، لذت بردن و تجربه کسب کردن است. این بازی است که می تواند، زمینه را برای این کار مهیا کند.

ساعد نیوز: آیا تفاوتی در یادگیری مفاهیم انتزاعی و مفاهیم انضمامی از طریق بازی وجود دارد؟

احد محمدی: شما فکر می کنید که بازی کردن فقط برای این است که به بچه بگوییم که دو توپ به اضافه دو توپ می شود چهار توپ. دقیقاً ما از بازی استفاده می کنیم که مفاهیم انتزاعی دشوار را به کودک انتقال دهیم. مفاهیمی مثل خداباوری، عشق، گذشت و ایثار. اینها را نمی شود با هیچ ابزار دیگری به این خوبی به کودک انتقال داد. خود من این را در یک بازی ای که خودم طراحی کرده بودم؛ مشاهده کردم؛ قرار بود، سؤالی مطرح شود و هر کس که جواب سؤال را می داند دوربین اش را روشن کند و جواب بدهد؛ من می دانستم که یکی از بچه ها جواب را می داند و این بچه، اجازه داد که همکلاسی اش دوربین اش را روشن کند. مگر معنای "گذشت و ایثار" چیزی جز این است. با چه ابزار دیگری می شود، این مفهوم را به بچه یاد داد. نمی شود بچه را فقط حبس کنیم در یک فضای بسته آموزشی و از او انتظار داشته باشیم که خودش را با یک چهارچوبی که ما تعریف کرده ایم فقط منطبق کند. این درست نیست.

ساعد نیوز: چه اندازه این بحث یادگیری از طریق بازی، در نظام آموزشی ما مورد توجه قرار گرفته است؟

احد محمدی: ما تا وقتی که یاد نگیریم از پوسته فراتر برویم و مغز برسیم در جا خواهیم زد. ما الان مفاهیم شیکی را در حوزه پداگوجی سر زبانمان هست. اما هر چقدر قشنگ تر صحبت می کنیم، حال دانش آموز را به جای خوب کردن، بد می کنیم. نمی شود، بازی را به عنوان ابزاری برای کانالیزه کردن ذهن کودک استفاده کنی. بگی قرار است که بازی این مفهوم را به کودک یاد بده؛ شما اصلاً اینجا به خود بازی و جریان سیال آن توجه ندارید. شما ببیند در گوگل چقدر مقاله درباره بازی و نقش آن در یادگیری هست. ولی باز در مدرسه شاهد این هستیم که کودک در یک اتاق بیست و چهار متری با سی دانش آموز دیگر مجبور است ساکت بنشیند و به حرف معلم گوش کند و هیچ نشاطی وجود ندارد و کودک هیچ لذتی از آموزش کسب نمی کند. البته این تجربه زیسته من است؛ شاید کسانی باشند که تجربه دیگری دارند.

ساعد نیوز: چه توصیه ای به اولیاء و والدین دارید؟

احد محمدی: من به قول آن مثل معروف می گویم که "شما هیچ کاری نکنید بهتر از هر کاری است!" بچه ها را رها کنید، زندگی شان را بکنند. چرا زندگی را برای بچه این همه سخت می کنید؟! شما برگردید به بچگی خودتان را به یاد بیاورید. بحث نوستالوژی نیست. ولی مگر شما صبح تا شب فقط بازی نمی کردید. مگر با قورباغه بازی نکردید. دنبال موش نکردید؟ دنبال سوسک ندویدید؟ آیا دستتان را نسوزانده اید؟ در آتش سیب زمینی نپخته اید؟ آیا با خاک بازی نکردید؟ لباس هایتان خاکی نشده است؟ ژولیده پولیده نبودید؟ این ها ماهیت بچگی است. اینها را ما از بچه ها گرفته ایم. مگر شما روی دیوار خانه نقاشی نکشیده اید؟ من واقعاً قسم می دهم والدین را فقط اجازه بدهید کودک، کودکی بکند. این ذات بچه است. به جای این که سر بچه داد بزنید "می افتی روی لپ تاپ نکن!" لپ تاپ تان را از زمین بردارید. مدرنیته جلوی همه اتفاقات خوب کودکی را گرفته است و این باید اصلاح شود.