آیین گل مالی لرستان از رسوم دیرینه مردم این استان در عزاداری است. با فرا رسیدن ایام محرم و صفر به ویژه روز عاشورا مردم لرستان غرق در عزا و ماتم می شوند و بر اساس رسم دیرینه خود كه در عزای عزیزترین عزیزان خود را سر تا پا گل مالی می كنند، بار دیگر خاك عزا بر سر می گیرند. گل مالی از رسم های سنتی مردم لرستان، به ویژه خرم آباد در عزای امام حسین (ع) است که شامل مالیدن گل بر سر و صورت و لباس ها و عزاداری در روز عاشورا می شود. در واقع، مردم لر این سنت را در سوگواری های مختلف از جمله مرگ افراد خانواده یا عزاداری های مذهبی انجام می دهند. عشق به امام حسین (ع) سرما و گرما و تابستان و زمستان نمی شناسد و مردم این خطه از کشور هر سال مراسم سنتی گل مالی را باشکوه هرچه تمام تر برگزار می کنند. گل مالی مردمان لر در روز عاشورا، از خاکی ترین آیین عاشورایی جهان حکایت دارد که اندوه بارترین عزاداری برای پسر فاطمه (س) را به تصویر می کشد.
گل مالی قدمتی چند هزارساله دارد و آغاز آن را می توان به زمان نزاع هابیل و قابیل نسبت داد که به امر خداوند زمین را چال کرد و جسد برادرش را به خاک سپرد. جسم با خاک یکی می شود و به ریشه اول خود برمی شود.در گذشته که پارچه سیاه کم بود، مردم تکه ای از دُور (سیاه چادر) را می بریدند و روی شانه خود می گذاشتند. سپس گل درست می کردند و روی شانه هایشان می مالیدند، به این نشانه که جسم ما از خاک است و به خاک برمی شود. با ورود اسلام به ایران، مردم لرستان شیعه می شوند و بعد از واقعه عاشورا، همه آیین ها را مگر در عزاداری اهل بیت (ع) حرام می دانند.آن ها با برپایی خیمه هایی، کنار آن شهادت امام حسین (ع) را روایت می کردند و سر و شانه خود را در روز عاشورا گل می مالیدند. سپس آتش درست می کردند که نشانه پاکی و روشنایی روی زمین بود و به چمری زدن و موه خانی می پرداختند.
آیین گل مالی چیست؟
آیین گل مالی در روز عاشورا در استان های غربی ایران نظیر لرستان، كرمانشاه و ایلام انجام می شود. گل مالی در زبان محلی با عنوان «خره گیری» تلفظ می شود که خره به معنای «گل» است. این آیین خاص دارای چند مرحله است كه از روز هفتم محرم موسوم به روز تراش عباس شروع می شود و تا بعد از شام غریبان ادامه دارد. در روز تراش عباس، مردها به حمام می روند و پس از اصلاح سر و صورت، لباس های تمیز می پوشند. در فاصله چند روز مانده به عاشورا، عده ای به سراغ جمع آوری هیزم می روند و اهالی محل بسته به نذری كه دارند، به آن ها هیزم می دهند. شهرداری نیز درختان خشكیده سطح شهر را جمع می کند و در اختیار هیئت ها قرار می دهد. این هیزم برای برپایی آتش استفاده می شود تا عزادارانی كه در گل می افتند، خشک شده و در فصل زمستان از سرما حفظ شوند. در روز تاسوعا نوبت به تهیه گل می رسد. برای این منظور، مردم حوضچه هایی به شکل مربع و دایره با آجر چینی در جلوی خیمه ها و تكیه های شهر درست می کنند و خاک نرم و مخصوصی را در آن می ریزند که در روز عاشورا با گلاب مخلوط می شود. دور این حوضچه ها را با گلاب تزیین کرده و مردم عزادار با تاریکی هوا، اطراف آن شمع روشن می کنند تا حاجاتشان برآورده شود.
در صبح روز عاشورا، از كودک و جوان تا زن و مرد به تكیه های محله می روند و پس از گل مالی خود، دور آتش می ایستند تا خشک شوند و در ادامه به سینه زنی می پردازند. زنان به یاد مصیبت حضرت زینب (س)، گل را بر چادر و سر خود می مالند و مردها لباس سیاه خود را به رنگ گل درمی آوردند و با همان لباس ، نماز ظهر عاشورا را می خوانند. در این میان بعضی سر و صورت و چشم و برخی دیگر کتف و شانه خود را گل می زنند. بسیاری از مردم نظیر سالمندان، زنان و کودکان که نمی توانند در حوضچه های گل بغلطند، با کاسه ای کوچک در دست، مقداری گل را به خانه می برند تا به سر و صورت و شانه هایشان بمالند. برخی مردم خرم آباد، لباس های گلی جوانان خود را به همان حالت برای سال آینده نگه می دارند و امیدوارند که به این طریق، جان و مال و سلامتی فرزندانشان بیمه شود. جالب اینکه مردم شهر این آیین را برای درگذشتگان خود نیز اجرا می کنند و با حضور در آرامستان، چهره روی سنگ های قبر را گل مالی می کنند، گویی آن ها نیز در روز عاشورا به عزاداری خود همچنان ادامه می دهند.
زیباترین نوع عزاداری در خرم آباد به محله پشت بازار و درب دلاکان تعلق دارد.عزاداران پس از گل مالی و مراسم سوگواری در تکیه محله های شهر، ضمن سینه زنی و زنجیر زنی راهی مرکز شهر می شوند. دسته های عزادار جلوی هر تکیه توقف کرده و عزاداری می کنند. در ادامه به سمت تکیه بعدی می روند.هیئت های قدیمی شهر خرم آباد به محله هایی همچون محله پشت بازار و درب دلاکان تعلق دارد که زیباترین نوع عزاداری را پیش روی مردم سوگوار امام حسین (ع) قرار می دهند. در صبح عاشورا غوغایی در این محله ها بر پا است و سطح شهر، به خصوص سر در مغازه ها مزین به پرچم سیاه می شود. مداحی های لری نیز جزء لاینفک مراسم عزاداری برای شهدای عاشورا به حساب می آید که سبک مداحی و نوع اشعار این منطقه حداقل در طول ۷۰ سال گذشته، بدون تحریف و ماندگار به قوت خود باقی است.
اشعاری که در نوحه های لری استفاده می شود، اغلب توسط شاعران برجسته محلی به زبان لری و با درون مایه حماسی سروده شده اند. مهم ترین ویژگی این نوحه ها، وجود ترجیع بند در آن ها است که موجب زیبایی کلام و همین طور کرخوانی می شود. هنگام نوحه، سینه زنی به صورت آرام و با فاصله انجام می شود و مکث بعد از اتمام بند یا بیت، تداعی کننده فضایی عجیب و سوزناک است. نوحه خوانی در دو هیئت قدیمی شهر به این صورت است که ابتدا نوحه خوان، شاه بیت را می خواند و دسته پاسخ می دهد و سپس در بار دوم، دسته شروع به سینه زنی می کند. سینه زنی در خرم آباد نیز روش خاص خود را دارد؛ به این ترتیب که عزاداران در حالت نشسته، با یک دست سینه می زنند تا اینکه نوحه خوان فریاد «ای وای شهدا به دشت کربلا» سر می دهد و به یک باره، همه عزاداران می ایستند و حین سینه زنی با دو دست، جواب نوحه خوان را می دهند. سینه زنی عزاداران باعث بلندشدن گردوغبار به آسمان می شود و روی چهره آن ها می نشیند.
نواختن سازهای چمرانه
در روز عاشورا سازهای غمگینی در استان لرستان كه به زبان محلی به آن چمرانه می گویند، به صدا درمی آید و دسته های عزا همزمان با آن سازها بر سر و سینه های خود می زنند. دسته های عزاداری در این زمان هر كدام بر درب خیمه های خود جمع و به سمت جایگاه های عزاداری و حسینیه ها با خواندن نوحه های لری مانند كرب و بلا معطر به خین گل هزارو / حسی غریو و بی كس د سوگ سروردارو/ نوب گرت هر كه زیتر رو و میدو سر و جلو نیان د كف گرت جو و… حركت می كنند در بین این دسته ها كودكان سیاه پوش و جوانان گل مالیده و زنان گریانی دیده می شود كه بر سوگ امام حسین(ع) گریان هستند و در این میان حوائج خود را بیان می كنند.
رسم چلچراغ
چلچراغ یا همان چهل چراغ شامل ۳۰ تا ۴۰ چراغ توری است كه به شكلی زیبا و دیدنی و با مهارت خاصی بر پایه ای مثلث شكل از جنس چوب یا فلز سوار می شوند و عزاداران حاجت مند هركدام به نوبت آن را حمل می كنند. با آغاز ماه عزای سالار شهیدان در لرستان دستجات و هیئت های عزاداری شب ها با حضور در تكیه هایی موسوم به خیمه به عزاداری پرداخته و برخی از دستجات زنجیرزنی و سینه زنی نیز با حضور در خیابان های شهر در حالی كه در پیشاپیش این دستجات چلچراغ حركت می كند، به عزاداری می پردازند.
رسم طوق اشگس
پایان عزاداری و مراسم روز عاشورا با ضرب المثل طوق اشگس اعلام می شود.طوق بر وزن سوق علامت ویژه و عمودی عزاداران ماه محرم در لرستان است، محور اصلی چوب نسبتاً بلندی است، به طول هشت تا ۱۰ متر كه از یك متر به بالا از چندین حلقه كه مركز آنها چوب اصلی است، تشكیل می شود. یك پارچه از جنس مخمل دور حلقه ها می بندند و در بالا و انتهای آن یك قندیل نقره قرار می دهند و اطراف آن را با نوارهای رنگی ریشه دار و آینه های كوچك زینت می دهند. عزاداری در لرستان از عصر عاشورا به مدت سه شب با انجام مراسم شام غریبان كه عزاداران یك دستار سیاه مخصوص به نام كت را به سر و گردن و شانه های خود می پیچانند، در عزا شركت می كنند و با روشن كردن شمع برای غریبی یاران و اصحاب امام حسین(ع) به پایان می رسد.
آیین سنتی و مذهبی قالی شویان
