آیین سنتی و مذهبی قالی شویان

آیین سنتی مذهبی قالی شویان هر ساله در دومین جمعه مهر ماه در مشهد اردهال کاشان برگزار می شود .مَشهَد اَردَهال روستایی در ۴۲ کیلومتری غرب کاشان ودلیجان در ایران است. این روستا در میان افراد محلی به مشهد قالی نیز مشهور است. در این محل بنای امامزاده سلطان علی فرزند امام محمد باقر قرار دارد. که قدمت آن به سده ششم هجری می رسد. در روایت تاریخ می گویند: مردم فین کاشان در سال ۱۱۳ هجری قاصدی را به نام عامر بن ناصر فینی به مدینه نزد امام محمد باقر فرستاده بودند و از او درخواست پیشوایی راداشتند.

مراسم قالیشویان

هر ساله با نزدیک شدن به دومین جمعه ی ماه مهر، تکاپویی در میان مردم فین کاشان و ساکنان روستای خاوه اردهال می افتد که خبر از فرا رسیدن زمان برگزاری یکی از مراسمات آیینی و مذهبی مهم می دهد که قالیشویان نام دارد و در آستان مقدس امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( ع ) در مشهد اردهال برگزار می شود. این مراسم که با عنوان جمعه قالی یا قالی شورو نیز شهرت دارد، تنها آیین مذهبی در دنیای اسلام است که به تاریخ شمسی برگزار می گردد و پس از گذشت سالیان بسیار، هنوز هم شکوه و عظمت خاصی را به نمایش می گذارد. مراسم قالیشویان یکی از آیین های کهن ایران با قدمتی بیش از هزار سال می باشد که همچنان به دست مردمان این سرزمین حفظ و تقویت می شود. به عقیده ی کارشناسان، دیرینگی و تاریخی بودن این مراسم و جنبه های فرهنگی و اجتماعی آن، شایستگی ثبت در فهرست میراث ناملموس یونسکو را داشته است و به همین سبب نام آن را از دسامبر 2012 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

علت برگزاری مراسم قالیشویان

مراسم قالیشویان برای زنده نگه داشتن یاد امامزاده سلطان علی بن محمد باقر ( ع ) و سوگواری در شهادت ایشان برگزار می گردد. گفته می شود که مردم و اهالی فین کاشان که از حامیان آن حضرت بودند، وی را به این دیار دعوت نمودند. زمانی که ایشان قصد ترک کاشان را به مقصد مشهد اردهال داشتند، در 27 جمادی الثانی سال 116 هجری قمری به هنگام نماز و دعا به شهادت رسیدند و دشمنان در محلی موسوم به قتلگاه سر مبارک ایشان را از بدنشان جدا ساختند.

دو روز پس از شهادت، اهالی فین خبردار شدند و با بیل، چوب و چماق قدم به اردهال گذاشتند و پس از جنگ با سپاه کفر توانستند در روز سوم شهادت، به پیکر مطهر ایشان دست پیدا کنند. مردم شهر برای دفن جسد، ایشان را در قالی سجاده اش پیچیدند و بر روی دوش گذاشتند سپس با ذکر حسین حسین به کنار نهر باریکرسف که امروزه به چشمه شازده حسین ( ع ) شهرت دارد، رفتند و جنازه را بر زمین نهادند. جسد نیاز به غسل داشت، به همین منظور عده ای سپاهیان خدا با سلاح های خود به جنگ با کفار پرداختند و عده ای دیگر با چرخیدن به دور خود سعی در پراکندن دشمن و حفظ جسد داشتند تا دیگران بتوانند آن را شستشو دهند. سپس با تلاش بسیار توانستند جسد پاک ایشان را تطهیر کرده و به خاک بسپارند.

در روایتی دیگر چنین آمده است که جسد پاره پاره امامزاده را در قالی پیچیدند و پس از انتقال به بالای تپه ای در همان نزدیکی، وی را به خاک سپردند. آنها سپس قالی غرق به خون را به کنار نهر آوردند و حین جنگ با دشمن تلاش کردند تا آن را شستشو دهند و از خون پاک کنند. در جریان شستشو و به خاک سپاری، اهالی خاوه به کمک فینی ها می آیند و آنها را در به سرانجام رساندن این امر یاری می دهند. از آن پس به یاد این واقعه و حوادثی که در به خاک سپاری ایشان به وقوع پیوست مراسمی را برگزار می کنند تا یاد آن بزرگوار و یاران شهیدش را زنده نگه دارند؛ مراسمی که امروز از آن با عنوان قالی شویان یاد می شود.

زمان برگزاری مراسم قالیشویان

زمان دقیق برگزاری مراسم توسط ستاد برگزاری مراسم سنتی - مذهبی قالیشویان تعیین می گردد و دومین جمعه ی مهر ماه هر سال را برای آن در نظر می گیرند که معمولا بین نهم تا پانزدهم ماه قرار می گیرد. اگر یکی از روزهای سوگواری و جشن مذهبی یا یک رویداد شاخص تاریخی و سیاسی در این جمعه واقع شود، مراسم به هفته ی بعد یا هفته ی قبل موکول می گردد. معمولا برای اجرای این آیین از چهارشنبه نوحه خوانی و مرثیه سرایی آغاز می شود و تا روز مراسم ادامه می یابد. سپس با انجام مراسم شام غریبان در جمعه شب ختم مراسم اعلام می شود.

پیش از مراسم قالیشویان

شکوه این مراسم به حدی است که مردم برای برگزاری آن روزشماری می کنند و با اقدامات متفاوت خود را برای شرکت در آن آماده می سازند:

1- بافتن قالی

تکاپوی آماده شدن برای مراسم از ماه ها قبل در میان مردم دیده می شود. هنرمندان منطقه قالي مخصوص مراسم را بدون نقشه و از سر اخلاص و ارادت به اهل بيت (ع) و علي الخصوص حضرت سلطانعلي (ع) می بافند تا به جای قالي سال قبل مورد استفاده قرار گیرد.

2. جمعه جار

یک هفته پیش از آغاز مراسم، معمولاً در نخستین جمعه از فصل پاییز، مراسم جار در فین برگزار می گردد. این روز که در میان فینی ها به «جمعه جار» شهرت یافته، روز فراخوانی و تعیین روز قالی شویان است و اعلام آن به مردم، بر عهده ستاد برگزاری مراسم سنتی مذهبی قالی شویان فین است. این گروه، روز مراسم را معمولاً در دومین جمعه پائیز تعیین می کنند.^[۲] اما اگر مصادف با روزهای سوگواری یا جشن های مذهبی باشد به یک هفته بعد یا قبل موکول می گردد.

3- کاروان پیاده

همه ساله در صبح روز پنجشنبه پیش از روز مراسم قالیشویان، از مسجد جامع فین که از آن به عنوان سجده گاه امامزاده سلطان علی (ع ) یاد می شود، دسته ای عاشقان آن حضرت با پای پیاده به راه می افتند تا برای انجام مراسم خود را به مرقد امامزاده برسانند. این کاروان پیاده در مسیر خود از کاشان تا اردهال از سرنج، جوشقان استرک، نیاسر، حسنارود، علوی، باریکرسف عبور می کند و از استقبال گرم مردم بهره مند می گردد.

4- ختم قرآن

شب قبل از اجرای مراسم قاریان قرآن و مشتاقان آن حضرت در صحن و درون بنای امامزاده گرد هم می آیند و با نوای آهنگین تلاوت قرآن مجید، فضایی روحانی را به وجود می آورند. در این شب قرآن ختم می شود تا انسان ها انس بیشتری با این کتاب آسمانی پیدا کنند.

مراسم اصلی قالی شویان

مراسم اصلی که به «جمعه قالی» معروف گردیده، دارای ویژگی ها و رسوم خاصی است. اغلب عزاداران، شب جمعه قالی به اردهال می آیند و در زائرسراها، دامنه ها و حوالی صحن های بقعه امام زاده به سر می برند. از اوایل صبح جمعه، هزاران نفر با پوشش پیراهن مشکی، چوب و چماق های تراشیده و مخصوص خود را به دست می گیرند. چوب به دستان در کنار جوی آبی که در صحن بقعه شاهزاده حسین جاری است، جمع می شوند و منتظر می مانند تا مراسم آغاز شود. در این میان چند تن از بزرگان، نذورات نقدی مردم را جمع می کنند. با شروع مراسم، یا حسین گویان و با شور و هیجان با پایین و بالابردن چوب های شان برای گرفتن قالی به سمت مرقد سلطان علی که در فاصله ۸۰۰ متری واقع است، به راه می افتند.
این جماعت پس از عبور از گذرگاه دره، از ضلع جنوبی بقعه وارد صحن پاپک می شوند و با طی کردن پله های پاپک وارد صحن صفا می شوند. معمولا قبل از این که قالی را از خادمین امام زاده تحویل بگیرند، در صحن صفا و صحن های جانبی، مراسم نوحه خوانی و سینه زنی و سخنرانی برگزار می شود.
پس از پایان سخنرانی و سوگواری، یکی از ریش سفیدان فینی، کمک های نقدی و نذورات جمع آوری شده را به عنوان هدیه به متولی یا سرپرست خادمان آستانه می دهد و درخواست قالی مخصوص امام زاده شهید شده را می کند. خادمان، یک تخته قالی لوله شده را با پارچه مشکی می پوشانند و به ریش سفیدان می سپارند. چوب به دستان، با دیدن قالی با شور و هیجان مضاعف و فریاد یا حسین یا حسین به سوی قالی می شتابند. قالی را در اختیار می گیرند و در حالی که انبوه جمعیت غیر فینی، آن ها را احاطه و همراهی می کنند، قالی لوله شده را به نشانه جسد امام زاده که در فرش پیچیده شده با ذکر یا حسین و هیاهوی زیاد بر دوش نهاده با گام های تند و شتایان از صحن صفا خارج می شوند. دسته دیگر، چوب و چماق های خود را در آسمان تکان می دهند، می رقصانند و مانند سپاهی خشمگین به دنبال عَلَم به سوی چشمه سرازیر می شوند.
گروهی جلوتر، خود را به چشمه می رسانند و جمعیت را از لب چشمه کنار زده، فضا را آماده ورود قالی می کنند. قالی را یه کنار نهر می آورند و بر روی زمین می گذارند. در این هنگام کسانی که امام زاده را یاری نکرده اند را لعنت می کنند. سپس برای شستن قالی، چوب دستی خود را در آب چشمه فرو برده، بیرون می آورند، قطرات آب چوب ها را به قالی می پاشند و گوشه ای از قالی را خیس می کنند، که این نمادی برای شستن و غسل دادن قالی شهید است. سپس به همان ترتیب قالی را بر دوش گرفته از طریق گذرگاهی که به در شرقی بقعه منتهی می شود وارد صحن سردار یا فینی ها می شوند و چند دور قالی را در حیاط می چرخانند و بعد به ایوان بقعه می برند.
سپس چند نفر از بزرگان پیش می روند تا قالی را بگیرند ولی چوب به دستان که دوست ندارند قالی را تحویل دهند، با تکان دادن چوب هایشان آن ها را دور می کنند؛ تا این که با کشمکش های زیاد و فریادهای مکرر حسین حسین و الله اکبر، بزرگان فینی قالی را گرفته به بزرگان خاوه تحویل می دهند. خاوه ای ها نیز قالی را با تشریفات خاص تحویل خدام امام زاده می دهند. بدین ترتیب حدود ظهر، مراسم تمام می شود و دسته برای زیارت به مرقد امام زاده می روند.

مراسم قالیشویان، ثبت جهانی در یونسکو

هر سال بسیاری از مردم ایران برای حضور در مراسم قالی شویان و دیدن این آیین تاریخی به مشهد اردهال سفر می کنند. مشهد اردهال در ۴۲ کیلومتری غرب کاشان واقع شده و مراسم قالی شویان تنها آیین مذهبی اسلامی است که به تقویم خورشیدی برپا می شود. این مراسم در فهرست میراث معنوی ایران و نیز در دسامبر ۲۰۱۲ در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید. مراسم قالی شویان مشهد اردهال در جریان هفتمین اجلاس کمیته بین الدول میراث فرهنگی با تلاش های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و نمایندگی دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو و به پیشنهاد ایران، برای ثبت جهانی به تصویب این کمیته رسید.

پس از مراسم قالیشویان

پس از پایان مراسم و سپردن قالی به امامزاده دوباره به چشمه باز می گردند و چوب دستی های خود را در آب زلال آن می شویند تا گرد و غبار را از آن پاک کنند. در این شستشو گاه از گلاب نیز استفاده می کنند. در جمعه ي پس از مراسم قالیشویان که به جمعه ي نشلجي ها شهرت دارد، مردم منطقه، زائران، هیئت ها و گروه های مذهبی مجددا گرد هم می آیند و با اجرای شبيه خواني و تعزيه خواني و مراسم عزاداري، مراسمی را در این روز برگزار می کنند.

حواشی مراسم قالیشویان

از چند روز قبل از اجرای مراسم، مسافران و مشتاقان دسته دسته به منطقه وارد می شوند جماعت مشتاق، دسته دسته به محل وارد مي شوند و خود را آماده ي برگزاري مراسم مي کنند. بسیاری به محوطه های اطراف امامزاده می آیند و با برپایی چادرهای مسافرتی چند شب قبل از روز مراسم را در آنجا ساکن می شوند. در این میان بازاریان و فروشندگان نیز برای عرضه و فروش كالاهایشان در مشهد اردهال به تکاپو می افتند و سعی می کنند پیش از آغاز مراسم در یکی از صحن های حرم، غرفه یا حجره ای را اجاره کنند، چرا که بازاری نیز به مدت یک هفته تا ده روز در این مکان برگزار می گردد و صاحبان حرفه های مختلف، کالاها و اجناس می توانند محصولات خود را به زائران ارائه کنند. مردم منطقه اعتقاد دارند که خرید لوازم و اسباب خانه در این بازار و در کنار بقعه امامزاده سلطان علی خیر و برکت به همراه می آورد.

مراسم قالیشویان، آیین کهن یا مذهب؟

با وجود اینکه این مراسم یک سنت مذهبی به شمار می رود، در برخی منابع به عنوان ترکیبی از چند آیین کهن ملی شناخته می شود که با گذشت زمان، حال و هوایی اسلامی به خود گرفته است. یکی از دلایل این فرضیه تاریخ برگزاری آن است که با تاریخ شمسی محاسبه می شود؛ در حالی که همه ی مراسم های مذهبی اسلامی بر اساس تاریخ قمری برگزار می شوند. تاریخ این مراسم با زمان برگزاری آیین مهرگان تناسب دارد و احتمال می رود که در زمان وقوع حوادث، این آیین تغییر شکل داده و به شکل امروزی درآمده باشد.

می توان مراسم قالیشویان را بازمانده ای از آیین نمایشی محلّی و بومی با موضوع داستان سیاوش نیز دانست که با این اتفاق ناگوار تغییر یافته و از آن زمان تا کنون، تحت عنوان یک مراسم اسلامی برگزار شده است. برخی دیگر ریشه ی این مراسم را در آیین های ستایش و نیایش تیشتر ( ایزد باران ) و طلب باران جستجو می کنند و احتمال می دهند که پیش از دفن آن حضرت در این محل، یکی از نیایشگاه های باستانی تشتر در آن دایر بوده است.

آیین های نوروزی تهران قدیم