جعاله چیست؟
جعاله با کسر، فتح و ضمّ ج، از ریشه عربی ج ع ل ، به معنای چیزی است که به شخصی در مقابل انجام دادن کاری پرداخت می شود. جَعاله به معنای رشوه یا مالی که به کسی داده می شود تا به جای شخصی دیگر در میدان جهاد حاضر شود، و جِعاله یا جُعاله به معنای تکه پارچه ای که با آن ظرف را از روی آتش برمی دارند، نیز به کار رفته است . کاری که به موجب قرارداد جعاله، درخواست می شود، باید مشروع و عقلایی باشد، اگر شخصی، برای ارتکاب جرم یا کاری برخلاف اخلاق حسنه، ملتزم به دادن اجرت شود، جعاله باطل است.
اقسام جعاله
جعاله دو نوع است:
۱. جعاله عام: در جعاله عام، هدف جاعل، رسیدن به مقصود خود است و برای او فرقی ندارد که کار مورد نظر توسط چه کسی انجام شود. به عنوان مثال، می گوید که هر کس فلان کار را انجام دهد، به او مبلغی مشخص پاداش می دهم.
۲. جعاله خاص: در جعاله خاص، ایجاب برای شخص معین است و طرف خطاب، یک یا چند نفر خاص هستند. مثل این که پدر به فرزند خود بگوید که اگر فلان مساله را حل کنی، مبلغی مشخص به تو خواهم داد.
احکام حاکم بر عقد جعاله
به موجب ماده ۵۶۳ قانون مدنی در جعاله معلوم بودن اجرت مِن جمیع الجهات لازم نیست یعنی لازم نیست اجرت مورد نظر از هر جهت روشن و معلوم باشد اما باید معین باشد، بنابراین اگر کسی ملتزم شود که هرکس گمشده او را پیدا کند حصه مشاع معینی از آن، مال او خواهد بود جعاله صحیح است.
- براساس ماده ۵۶۵ قانون جعاله از عقود جایز بوده در نتیجه مادامی که عمل به اتمام نرسیده هریک از طرفین می توانند از آن رجوع کنند. اما اگر جاعل در اثنای عمل رجوع کند باید اجرت المثل عمل عامل را بدهد. همچنین لازم به ذکر است انجام عمل ( اتمام آن ) موجب لزوم عقد جعاله شده لذا در این مرحله جاعل حق رجوع نداشته و ملزم به پرداخت اجرت است.
- هرگاه در عقد جعاله، عمل دارای اجزای متعدد باشد و هریک از اجزا به تنهایی مقصود جاعل بوده باشد و جعاله فسخ گردد به حکم ماده ۵۶۶ قانون مدنی عامل به نسبت عملی که انجام داده است؛ مستحق اجرت خواهد بود اعم از اینکه فسخ از طرف جاعل باشد یا عامل.
- عامل وقتی مستحق اجرت می گردد که کار مورد نظر را انجام داده و به جاعل تحویل دهد.
- اگر عاملین متعدد بوده و عمل را به صورت شراکتی انجام دهند هریک به نسبت عمل خود مستحق اجرت می گردند. مگر اینکه احدی از عاملین به قصد تبرع و برای کمک به جاعل در جعاله شرکت کرده باشد که در این صورت اجرت به نسبت کار او کاسته میشود.
- ید عامل نسبت به مال مورد جعاله ید امانی است و به موجب ماده ۵۶۹ قانون مدنی از زمانی که مال به دست عامل می رسد تا زمان اتمام عمل و استرداد آن به جاعل اگر مال آسیبی ببیند عامل ضامن نخواهد بود مگر آنکه در نگهداری مال تعدی و تفریط کرده باشد.
ارکان جعاله
- جاعل: کسی که انجام کاری را درخواست می کند.
- عامل: کسی که کار درخواستی را انجام می دهد.
- جُعل: عوض و مزد را می گویند.
در انعقاد جعاله عواملی مطرح است
ایجاب و قبول
در عقد جعاله، ایجاب از طرف جاعل میشود و این ایجاب حاوی التزام به پرداختن پاداش یا عوضی در برابر انجام دادن کار معین است. ایجاب ممکن است خطاب به شخص معین باشد یا به عموم.
التزام به جعاله
گوینده ایجاب وظیفه ای ندارد که پای بند به التزام خود باقی بماند و حتی پس از قبول نیز می تواند از آن رجوع کند، چنانکه در قانون مدنی آمده: جعاله تعهدی است جایز و مادامی که عمل به اتمام نرسیده است، هریک از طرفین میتوانند رجوع کنند، ولی اگر جاعل در اثناء عمل رجوع نماید باید اجرت المثل عمل عامل را بدهد. در فرضی که جعاله عام است و ایجاب به عموم است و قبول هرکس می تواند آن را به التزام تبدیل کند. بنابراین اگر کسی آن را بپذیرد و رد کند، انصراف او ایجاب را از بین نمی برد زیرا که فردی دیگر از عموم می تواند آن را بپذیرد.
اهلیت دو طرف
در عقد یا ایقاع بودن جعاله اختلاف نظر وجود دارد و به طور خلاصه در اهلیت عامل باید دانست که حمایت از صغیر ممیز و سفیه و حفظ دارایی ایشان نیز ایجاب می کند که در قراردادهای مربوط به کارشان نیز بی سرپرست نمانند و در زمرۀ محجوران قرار گیرند. در اهلیت جاعل هم هیچ تردیدی نشده است و همه تأیید کرده اند که او باید برای ملتزم شدن اهلیت کامل داشته باشد.
جعاله در سیستم بانکداری ایران
به منظور ایجاد تسهیلات لازم برای گسترش امور تولیدی، بازرگانی و خدماتی بانک ها اجازه داد تا از جعاله در نظام بانکداری استفاده شود. در جعاله بانکی معمولاً بانک ها در نقش عامل ظاهر می شوند و به انجام خدمات بانکی، سرمایه گذاری مستقیم از طریق شرکت های تابعه و انعقاد جعاله ثانویه می پردازند. گشایش اعتبارات اسنادی، صدور ضمانت نامه های بانکی و سرمایه گذاری مستقیم از سوی بانک ها می تواند در قالب جعاله انجام شود. هر شخص حقیقی یا حقوقی که واجد شرایط عمومی اخذ تسهیلات بانکی و همچنین دارای شرایط خاص مربوط به عقد جعاله باشد با رعایت ضوابط مربوط به اعطای تسهیلات می تواند از تسهیلات جعاله استفاده کند. تسهیلات جعاله در دو بخش کلی جعاله برای اجرای طرح های مختلف و جعاله ساختمانی (احداث مسکن در املاک فاقد سابقه ثبتی و برای تعمیرات واحد های مسکونی) قابل پرداخت است. بر طبق ماده ۷۰ قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک ها اجازه دارند قسمتی از مبلغ قرارداد جعاله را، به عنوان پیش دریافت یا پیش پرداخت، با رعایت ضوابط مقرر از سوی شورای پول و اعتبار، دریافت کنند یا بپردازند.
شباهت ها و تفاوت های اجاره و جعاله
شباهت ها
- هر دو عقد هستند. البته در عقد بودن جعاله اختلاف است ولی اکثر حقوقدانان معتقد به عقد بودن جعاله هستند.
- هر دو عقد عهدی هستند.
- هر دو عقد معوض هستند.
- در هر دو یک طرف کار میکند وطرف دیگر اجرت می دهد. در اجاره اشخاص آن کسی که کار میکند اجیر و آن کسی که اجرت می دهد مستاجر یا موجر گویند و در جعاله آن کسی که کار می کند عامل وآن کسی که اجرت می دهد جاعل نامیده میشود.
تفاوت ها
- در اجاره اشخاص اجیر همیشه شخص معین است ولی در جعاله یک موقع عامل مشخص است که به آن جعاله خاص گویند و یک موقع عامل مشخص نیست که آن راجعاله عام می نامند.
- عقد اجاره اشخاص عقدی لازم است ولی عقد جعاله عقد جایز است که با قبض تبدیل به عقد لازم می شود و قبض شرط لزوم عقد است.
- در اجاره اشخاص به محض انعقاد عقد،تعهد دو سویه ایجاد می شود لذا در این عقد حق حبس وجود دارد ولی در جعاله به محض انعقاد عقد، تعهد یک سویه برای شخص عامل ایجاد می شود و پس از انجام عمل هم برای شخص جاعل تعهد ایجاد می شود لذا حق حبس نداریم.
- اجاره اشخاص مبتنی بر مغابنه است لذا علم تفصیلی لازم دارد ولی جعاله مبتنی بر مسامحه است لذا علم اجمالی کفایت می کند و حتی به موجب ماده ۵۶۳ و ۵۶۴ قانون مدنی موردش هم می تواند مردد باشد.
