اشعار خواندنی؛ شاهنامه فردوسی: بخش 3 - گفتار اندر آفرینش عالم / متن صوتی و معنی اشعار + تصاویر نسخه های کهن 

خلاصه بخش 3 - گفتار اندر آفرینش عالم

در این ابیات، فردوسی به شرح مراحل آفرینش جهان و عناصر اصلی (آتش، آب، باد و خاک) می‌پردازد. او توصیف می‌کند که چگونه جهان از ترکیب این عناصر به وجود آمد و سپس گیاهان، حیوانات و موجودات زنده پدیدار شدند. همچنین، به نقش دانایی و خرد در شناخت جهان و آفرینش اشاره دارد و در نهایت، به این نکته اشاره می‌کند که سرنوشت نهایی جهان و اسرار آن برای انسان کاملاً آشکار نیست.

برگردان به زبان ساده

# از آغاز باید که دانی درست

سر مایهٔ گوهران از نخست

ابتدا باید به‌درستی بدانی که گوهرها (عناصر) از چه چیزی سرچشمه گرفته‌اند و سرآغازشان چگونه بوده است.

# که یزدان ز ناچیز چیز آفرید

بدان تا توانایی آرد پدید

خداوند از هیچ، چیزهایی آفرید تا توانایی و قدرت خود را به نمایش بگذارد.

# سرِ مایهٔ گوهران این چهار

بر آورده بی‌رنج و بی‌روزگار

اصل و سرآغاز گوهرها (عناصر) این چهار عنصر است که بدون رنج و گذر زمان به وجود آمدند.

# یکی آتشی بر شده تابناک

میان آب و باد از بر تیره خاک

یکی از این عناصر آتش درخشان است که میان آب، باد و خاک تیره قرار گرفته است.

# نخستین که آتش به جنبش دمید

ز گرمیش پس خشکی آمد پدید

وقتی آتش به حرکت درآمد، به دلیل گرمایش، خشکی پدیدار شد.

# و زان پس ز آرام سردی نمود

ز سردی همان باز تری فزود

و سپس آرامش سردی پدید آمد، و از آن سردی، رطوبت و تری بیشتر شد.

# چو این چار گوهر به جای آمدند

ز بهر سپنجی سرای آمدند

وقتی این چهار عنصر (آتش، باد، آب و خاک) شکل گرفتند، جهان فانی (دنیای مادی) به وجود آمد.

# گهرها یک اندر دگر ساخته

ز هر گونه گردن برافراخته

این عناصر با هم ترکیب شدند و هر کدام به شکل‌های مختلف پدیدار گشتند.

# پدید آمد این گنبد تیز رو

شگفتی نمایندهٔ نو به‌ نو

این آسمان در حال حرکت پدید آمد و هر لحظه شگفتی‌های جدیدی نشان داد.

# ابر ده و دو هفت شد کدخدای

گرفتند هر یک سزاوار جای

دوازده برج و هفت سیاره، فرمانروایان آسمان شدند و هر یک جایگاه خاص خود را گرفتند.

# در بخشش و دادن آمد پدید

ببخشید دانا چنان چون سزید

در تقسیم کردن و بخشیدن، خداوند عادلانه و شایسته به هر چیزی جایگاهش را عطا کرد.

# فلک‌ها یک اندر دگر بسته شد

بجنبید چون کار پیوسته شد

فلک‌ها (آسمان‌ها) به هم پیوسته شدند و با هماهنگی به حرکت درآمدند.

# چو دریا و چون کوه و چون دشت و راغ

زمین شد به کردار روشن چراغ

دریاها، کوه‌ها، دشت‌ها و مراتع شکل گرفتند و زمین مانند چراغی روشن شد.

# ببالید کوه آب‌ها بر دمید

سر رستنی سوی بالا کشید

کوه‌ها سر به آسمان بلند کردند، آب‌ها جاری شدند و گیاهان رو به بالا رشد کردند.

# زمین را بلندی نبد جایگاه

یکی مرکزی تیره بود و سیاه

زمین در ابتدا جایگاه بلندی نداشت و تنها مرکزی تیره و تاریک بود.

# ستاره بر او بر شگفتی نمود

به خاک اندرون روشنایی فزود

ستارگان بر این زمین پدیدار شدند و به خاک آن روشنایی بخشیدند.

# همی بر شد آتش فرود آمد آب

همی گشت گرد زمین آفتاب

آتش بالا رفت و آب پایین آمد، و خورشید به دور زمین چرخید.

# گیا رست با چند گونه درخت

به زیر اندر آمد سرانشان ز بخت

گیاهان و انواع درختان رشد کردند و سرشاخه‌های آن‌ها در زیر (زمین) قرار گرفت.

# ببالد ندارد جز این نیرویی

نپوید چو پیوندگان هر سویی

گیاهان رشد می‌کنند، اما جز این توانایی (رشد به سمت بالا) کار دیگری ندارند و مانند موجودات زنده به اطراف حرکت نمی‌کنند.

# و زان پس چو جنبنده آمد پدید

همه رستنی زیر خویش آورید

سپس موجودات زنده (حیوانات) پدیدار شدند و همه گیاهان را در زیر خود قرار دادند (از گیاهان استفاده کردند).

# خور و خواب و آرام جوید همی

و زان زندگی کام جوید همی

حیوانات به دنبال خوراک، خواب و آرامش بودند و از آن‌ها لذت و زندگی خود را می‌جستند.

# نه گویا زبان و نه جویا خرد

ز خاک و ز خاشاک تن پرورد

این موجودات زبانی برای گفتن نداشتند و به دنبال خرد نبودند؛ آن‌ها از خاک و خاشاک تغذیه می‌کردند.

# نداند بد و نیک فرجام کار

نخواهد از او بندگی کردگار

آن‌ها نیکی و بدی کارها را نمی‌دانستند و به دنبال بندگی خداوند نبودند.

# چو دانا توانا بد و دادگر

از ایرا نکرد ایچ پنهان هنر

اما وقتی انسان دانا و توانا و دادگر شد، خداوند هیچ‌کدام از هنرهای خود را از او پنهان نکرد.

# چنین است فرجام کار جهان

نداند کسی آشکار و نهان

چنین است سرنوشت کار جهان؛ هیچ‌کس نمی‌داند که چه چیزهایی آشکار و چه چیزهایی پنهان است.