اشیاء و ظروف سرامیکی چگونه ساخته می شوند؟

سرامیک چیست؟

معنوی لغوی واژه سرامیک با آنچه که اغلب مردم فکر می کنند متفاوت است. سرامیک به هر کدام از لوازم و موادی گفته می شود که از سیلیکات ها تشکیل شده باشند و حرارت دیده باشند. ریشه واژه سرامیک، یونانی می باشد و به معنی پخته شده است. ولی این معنی قدیمی ترین معنی این لغت نیست؛ بلکه معنی قدیمی تر واژه سرامیک در زبان سانسکریت مربوط است که به معنای هر چیز پخته شده است. ولی امروزه در صنایع، واژه سرامیک به هر چیزی نسبت داده می شود که به نحوی از انحنا با مواد اولیه سیلیکاتی ساخته شده و در ادامه تحت حرارت معینی قرار گرفته و سخت شده باشند. طبق این تعاریف می توان شیشه، سفال، بلور، چینی، کاشی، وان و دستشویی، لعاب میناسازی، ظروف فلزی لعابی، لوازم بهداشتی، آجرهای نسوزو حتی آجرهای معمولی هم از فن های سرامیک به حساب می آیند. بنابراین، تعجبی ندارد اگر طبق محاسبات به عمل آمده به این نتیجه رسیده باشند که حدود یک سوم از صنایع دنیا را صنایع سرامیک تشکیل می دهند.

تاریخچه هنر سرامیک

از قدیمی ترین آثار سرامیکی یافت شده می توان به آثاری اشاره کرد که به ایران باستان مربوط هستند. هنرمندان ایرانی از همان زمان هم زبان زد خاص و عام بوده اند و الگوی بسیاری از هنرمندان دیگر بوده اند. اشیاء سرامیکی به جا مانده از ایران قدیم نشان می دهند که از همان ابتدا، آثار سرامیکی در ایران با ظرافت خاصی طراحی می شده اند و علاوه بر داشتن ظاهری زیبا، از لحاظ جنس و استحکام نیز بی همتا بوده اند. در دوران هخامنشیان آثار سرامیکی بسیار ماندگاری خلق شدند که همچنان در موزه های داخل ایران و خارج از ایران نگهداری می شوند. ولی خلق این آثار تنها به دوره هخامنشیان خلاصه نمی شود؛ بلکه در دوره های دیگر نیز ادامه داشت و تا به کنون نیز هنر سرامیک جزو پر رونق ترین هنرها در ایران و جهان است.

چگونگی تهیه اشیاء سرامیکی

اشیاء سرامیك غالبا ً دارای لعاب می باشند بنابراین هر شیئی سرامیكی از دو قسمت ساخته می شود یكی از قسمتی كه اسكلت اصلی شیئ را تشكیل می دهد و در اصطلاح به آن بدنه می گویند و دیگری قسمتی كه به اسكلت اصلی شفافیت رنگ و نقش می دهد و لعاب نام دارد.

اول بدنه: خاك رس معمولی را همه دیده ایم و می شناسیم وقتی با آب مخلوط و گل می شود چسبناك می گردد در اصطلاح می گویند خاك رس پلاستیك است یا پلاستیستیه خاك رس خوب است. این گل رس را بهر شكلی كه می خواهید درآورید و سپس بگذارید خشك شود و پس از آن كه مطمئن شدید كه خشك شده است و هیچ گونه رطوبت ندارد آن را در كوره بگذارید و بتدریج درجه حرارت كوره را بالا ببرید وقتی پس از 5 تا 6 ساعت درجه حرارت به 800 تا 1000 درجه سانتیگراد رسید كوره را خاموش كنید و بگذارید به تدریج سرد شود گل شما كه قبل از پختن اگر با آب تماس حاصل می كرد وامی رفت و مجدداً به توده ای از گل تبدیل می شد این بار محكم و بادوام و در مقابل آب مقاوم است. پایه و اساس ساختمان بدنه روی پخت خاك می باشد بدیهی است برای ساختن هر نوع بدنه نوع خاك فرق می كند و اغلب با یك خاك تنها نمی توان بدنه مورد نظر را ساخت و لازم است چندین خاك یا پودر سنگهای مخصوص معدنی را با نسبتهای معین تركیب كرد تا پس از پخت بدنه مورد نظر بدست آید.

گاه چسب خاك زیاد است و گاه مواد ناخالص خاك آنرا غیر قابل مصرف می نماید زمانی پس از آنكه ظرف مورد نظر ساخته شد در موقع خشك شدن ترك می خورد و یا در كوره و هنگام پخت ترك برداشته و یا می شكند و این عیوب همه با تركیب كردن خاكها و سنگها با نسبتهایی كه در آزمایشگاه بدست می آید برطرف می گردد. در ساختن گلهای مختلف اغلب انواع خاك رس انواع كائولن انواع كوارتز و كوارتزیت و انواع فلدسپات و گاهی موادی از قبیل كربنات كلسیم و اكسید روی و تالك به كار می رود.

وقتی خاكهای مختلف تركیب شد در آسیابی كه به شكل استوانه است و در آن گلوله هایی از جنس چینی سخت یا سیلكس وجود دارد با آب برای مدتی می گردد تا كاملاً نرم شود سپس مخلوط گل و آب كه بصورت دوغ آب یا به قول فرنگی ها slip می باشد در دستگاهی به نام آژیتاتور كه دارای پروانه متحركی است ریخته می شود و از الك ریزی می گذرد و آب زیاد آن به وسیله دستگاه فیلتر پرس گرفته می شود. قالبهای گل پس از خروج از دستگاه فیلتر پرس برای مدتی نزدیك به یك ماه در انبارهای گل انبار می گردد تا تخمیر لازم انجام گیرد.
این گل سپس به دست هنرمندان ارزنده و شایسته ای كه هر یك در كار خود استاد می باشند روی چرخ كوزه گری رفته و یا با دست و به صور مختلف كوزه و گلدان و پایه آباژور و بشقاب و كاسه و مجسمه و دهها فرم دیگر درمی آید.
در چند سال اخیر برای تهیه گل و سایر مراحل تهیه بدنه هنرهای زیبای كشور اقدام بخرید ماشین آلات جدیدی نمود كه در نوع خود برای اولین بار وارد ایران می شد و بتدریج سایر كارگاهها و موسسات نیز با راهنمائی هنرهای زیبا اقدام به تهیه ماشین آلاتی از آن نوع نمودند.

چرخهای كوزه گری از صورت ابتدائی خود درآمد و بصورت بهتری ساخته شد. هنرمندان توجه بیشتری به پیشرفت و ترقی هنر خود نمودند د آثار ارزنده و بهتری را به صاحبان ذوق عرضه داشتند.
بدنه پس از آنكه ساخته شد با دقت كافی خشك می گردید و سپس در كوره تا درجات حرارت مختلف برای هر نوع مختلف پخته می شود. برای پخت این ظروف كوره هایی قدیمی درهم ریخته شده و كوره هایی جدید و روی اصول صحیح تری بنا گردید بطوری كه تا حرارتی برابر با 1300 الی 1350 درجه سانتیگراد كه در صنعت و هنر سرامیك ایران بی سابقه بود می توان بالا رفت. پس از آنكه بدنه پخته شد آماده است تا روی آن لعاب داده شود و یا با لعاب نقاشی گردد.

دوم لعاب كاری: لعاب از تركیب چند نوع خاك و سنگ از قبیل كائولن و كوارتز و فلاسیات و بعضی مواد شیمیایی مثل كربنات سدیم و براكس و اسید بور یك و در پاره ای از مواقع بعضی مواد مخصوص ساخته می شود.
لعاب پس از آنكه آماده و به رنگهای مختلف ساخته شد به طرق مختلف روی اشیاء ساخته شده داده می شود و یا بوسیله هنرمندان به وسیله نقوش طراحی شده روی آن ثابت می گردد اشیاء لعاب شده برای پخت مجدد در كوره قرار می گیرد و پس از پخت اشیاء آماده برای استفاده می گردد.

چند نکته در ساخت بدنه اشیای سرامیکی!

• نوع خاک مورد استفاده برای هر نوع ظرف و بدنه متفاوت است و برای ساخت بدنه باید چندین خاک و پودر سنگ های مخصوص معدنی را با اندازه های معین با هم ترکیب کنند تا بدنه مورد نظر ساخته شود.
• اگر چسب خاک مورد استفاده، زیاد شود و یا مواد ناخالص موجود در خاک زیاد شود، هنگام خشک کردن یا هنگام پختن در کوره دچار ترک و شکستگی می شود. برای رفع این مشکلات باید نسبت خاک و سنگ ها را در آزمایشگاه به دست آورند.
• در ساختن انواع خاک رس معمولا انواع کائولن انواع کوارتز و کوارتزیت و انواع فلدسپات و گاهی موادی از قبیل کربنات کلسیم و اکسید روی و تالک به کار می رود.
• پس از ترکیب خاک های مختلف، آنها را در آسیابی به شکل استوانه می ریزند و گلوله هایی از جنس چینی سخت یا سیلکس در آن ریخته و با آب مخلوط می کنند تا نرم شود.
• پس از آن مخلوط گل و آب که به آن دوغاب می گویند در دستگاهی به نام آژیتاتور که دارای یک پروانه متحرک است ریخته و از الک عبور می دهند و سپس آب اضافه آن را بوسیله دستگاه فیلتر پرس می گیرند.
• نهایتا قالب های گل را پس از خروج از دستگاه فیلتر پرس به مدت حدودا یک ماه در انبارهای گل نگهداری می کنند تا تخمیر لازم انجام شود.
• طی چندسال اخیر، برای تهیه گل و دیگر مراحل تهیه بدنه سرامیک، سازمان هنرهای زیبای کشور ماشین آلات جدیدی را وارد ایران کرد و چرخ های کوزه گری از شکل مبتدی به شکل حرفه ای در آمد.

کاربردهای سرامیک

این روزها سرامیک به دلیل پایداری و استحکام و مقاومتش در برابر تغییرات درجه هوا و مقاومتش در مقابل عوامل مخربی مثل باکتری ها و موریانه ... بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.

موارد استفاده سرامیک عبارتند از:
ظروف غذا خوری - سرویس های چای خوری - لوازم دستشویی و حمام - مقره های برق - چینی های داخل لوازم الکتریکی - آجر بنا - مواد نسوز مورد مصرف در صنایع مختلف - وسایل تزیین منازل و ...

لعاب کاری مکمل هنر زیبای سفالگری