جنبش هنر نوین و معاصر در ایران در حوالی دههٔ ۱۳۲۰ خورشیدی (دههٔ ۱۹۴۰ میلادی) و با مرگ کمال الملک و گشایش دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران آغاز شد. با ورود استادان غربی همچون آندره گدار و سفر دانشجویان هنر برای دانش اندوزی به اروپا، هنرمندان ایرانی به آرامی با اندیشه های نوین در هنر جهان – از جمله دریافتگری – آشنا شدند.
دههٔ ۱۳۲۰ همچنین شاهد برگزاری نخستین نمایشگاه های هنری نوین در ایران، کشش به سبک های جدیدتر و برخورد هنرمندان نوگرا با سنت گرا بود. کسانی چون محمود جوادی پور، حسین کاظمی، و جلیل ضیاءپور از جمله پیشگامانی بودند که فضا را در ایران برای پذیرش هنر نوین باز کردند. ارتباط هنری میان این گروه از هنرمندان با افزایش تعداد گالری های تهران بیشتر شد و نخستین محفل های هنری ایران، به ویژه انجمن خروس جنگی، آغاز به کار کردند.
دههٔ ۱۳۳۰ شاهد رفت وآمد بیشتر هنرمندان ایرانی به خارج و ارتباط آن ها با مکتب مینیمالیستی و تجسمی نیویورک بود. بازگشت تدریجی موج دانش جویان ایرانی از خارج به ایران در دههٔ ۱۳۳۰ و در پس آن ورود اندیشه های هنری نوین به کشور، نخستین گروه از هنرمندان جوان و مطرح آن سال ها، از جمله پرویز تناولی، حسین زنده رودی، و سیا ارمجانی را خواهان برپایی مکانی برای ارائهٔ آثار هنرمندان ایرانی کرد. اگرچه دوسالانه های هنر ایران برای پنج دوره پیش از انقلاب صورت پذیرفتند، اما پس از مدتی تعطیل شدند و بعدها هنرمندان نوگرا به باشگاه های چون «باشگاه هنرمندان» رفت وآمد می کردند. در این دوره، رویکرد حکومت، پشتیبانی از هنر سنتی ایران و آثار دانش آموختگان دانشکدهٔ هنرهای زیبا بود، اما با ازدواج فرح دیبا با محمدرضاشاه پهلوی، جریانی در حکومت پدید آمد که پشتیبان نوگرایی و هنر روز جهان بود. تا اواسط دههٔ ۱۳۵۰، فعالیت های «دفتر مخصوص شهبانو [فرح پهلوی]» باعث گسترش ارتباط فرهنگی ایران با نهادهای بین المللی همچون یونسکو و شورای بین المللی موزه ها و خرید انبوه هنر معاصر از سوی دستگاه های دولتی شده بود.
تاریخچه ساخت موزه هنرهای معاصر تهران
اندیشه ساختن مکانی در ایران برای نمایش آثار هنر معاصر ایرانی و خارجی را نخستین بار کامران دیبا، معمار و نقاش و پسرعموی فرح پهلوی، ملکه ایران در دوره محمدرضا شاه پهلوی، در گفتگوهای مستمرش با فرح پهلوی مطرح کرد.
فرح پهلوی نیز طرح ساخت موزه ای برای هنر معاصر در تهران را با شاه و امیرعباس هویدا، نخست وزیر وقت، در میان گذاشت. وی پیشنهاد کرده بود که هنگام سرشاری خزانه، بهترین زمان خرید آثار نوین و نیز سنتی و باستانی است. بنا شد تا بنای دو موزه، یکی برای هنر نوین و دیگری با نام موزه فرش برای نمایش آثار سنتی دستبافت ایرانی، در بخش هایی از پارک فرح (پارک لاله کنونی) گذاشته شود. فرح پهلوی همچنین قراردادی با آلوار آلتو، معمار سرشناس فنلاندی امضا کرد تا شعبه ای از موزه را در شیراز برپا کند که به خاطر تأخیر انجام طرح و نیز وقوع انقلاب ناتمام ماند. کامران دیبا در آغاز مأمور شد تا آثار هنری ارزشمند را از خارج از کشور تهیه کند.
کامران دیبا همچنین با کمک همکارانش آغاز به طراحی معماری موزه بر بنیاد اصول نوین و با نگاه به فرهنگ ایرانی کرد. «دفتر مخصوص شهبانو» در آن هنگام هزینه ساخت موزه را در اختیار کامران دیبا گذاشت. این هزینه، بیش از ۷٫۲ میلیون دلار تنها برای ساختمان تخمین زده شده است. اگرچه ایده اصلی ساخت موزه را دیبا سال ها پیشتر ارائه کرده بود، تا پیش از تحویل هزینه ساخت از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور، ساخت و سازی صورت نگرفت. در نهایت در ۱۳۵۶ کارِ ساختمان موزه به پایان رسید و در ۲۲ مهر، برابر با زادروز فرح پهلوی، موزه با حضور میهمانان ویژه ای چون خود محمدرضاشاه و فرح پهلوی، نلسون آلدریچ راکفلر، معاون رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا، تامس مسر رئیس موزه گوگنهایم و دو ویلد رئیس موزه اشتدلیک آمستردام گشایش یافت.
این موزه در خارج از ایران با عنوان «TMoCA» (برگرفته از سرواژگان عبارت «Tehran Museum of Contemporary Art») شناخته می شود.
اندک زمانی پس از گشایش موزه، رویداد انقلاب اسلامی۱۳۵۷ ایران و با بالا گرفتن راه پیمایی ها و درگیری های خونین خیابانی، کارکنان موزه آثار موجود را به زیرزمین ساختمان – که در آن هنگام مانند پناهگاهی موقت در نظر گرفته بودند – منتقل کردند. تا اینکه در سال ۱۳۸۴ (۲۰۰۵ میلادی)، برای نخستین بار، نمایشگاهی از گنجینه موزه برگزار شد که توجه علاقه مندان را به خود جلب کرد.
معماری موزه هنرهای معاصر تهران
سیرکولاسیون موزه هنرهای معاصر تهران
ساختمان موزه از دو بخش کلی، مجموعه ای از فضاهای بسته و حیاط میانی تشکیل شده است. درون ساختمان و در فضای بسته آن، مسیری مارپیچ به صورت چرخشی طراحی شده است که افراد با پیمودن مسیری با شیب کم، به سوی پایین راهنمایی می شوند. این مسیر مارپیچ داخلی در تضاد با نمای بیرونی، حالتی کاملاً نوین دارد. مارپیچ دارای هفت فضا یا گالری (نگارخانه) اصلی است.
فضای نخست سرسرای اصلی ساختمان است که «گالری شماره یک» خوانده می شود. این گالری به آرامی به گالری پس از خود متصل می شود و بازدیدکننده را درون زمین می برد. گالری های مجموعه دارای طرح های کمابیش همانند هستند؛ اما گالری های یک و پنج که محور اصلی ساختمان موزه را می سازند، با دیگر گالری ها متفاوتند. اتصال هر گالری به گالری پس از خود از طریق شیب راهه هایی با شیب ملایم صورت گرفته که در هماهنگی کامل با گالری ها ساخته شده اند.
سرسرا، قاعده ای متشکل از هشت ضلعی نیمه منظم و طاقی بلند است که بالای آن نورگیر سقفی بزرگی با چهاربادگیر قرار دارد. دیبا در طراحی این سرسرا اهمیت زیادی به فضای میانی و ارتباط آن با ورودی و زنجیره گالری های دیگر و نیز با کتاب فروشی و رستوران مجموعه داده است. ارتباط سرسرای اصلی با پایین ترین سطح موزه از فضای تهیِ میانی و شیب راهه مارپیچ به وجود آمده است. پایین مارپیچ و در دل هشتی، اثری مدرن از هنرمند ژاپنی نوریوکی هاراگوچی با نام ماده و فکر قرار دارد که ترکیبی از روغن و پولاد است.
این اثر که در ایران ساخته شده است، همانند حوضخانه های ایرانی است و به دلیل ویژگی انعکاسی این ترکیب، بازدیدکنندگان آن را به شکل آینه ای بزرگ می بینند.طراحی فضاهای بسته به گونه ای است که گالری شماره یک یا همان سرسرای اصلی، نقطه آغاز و پایان بازدیدکننده خواهد بود. این موزه اگرچه در طول حیات خود در فراز و نشیب بسیاری قرار گرفته و متاثر از حوادث تاریخی و سیاسی زیادی بوده است، همواره آثار بسیاری از هنرمندان ایرانی و خارجی را به نمایش می گذارد. بنابراین حضور در این موزه و چرخیدن در فضاهای گالری ها خالی از لطف نبوده و احساس خوبی را به بازدیدکننده منتقل می کند.
کتابخانه موزه هنرهای معاصر تهران
جاهای دیدنی اطراف موزه هنرهای معاصر
موزه هنرهای معاصر در مجاروت پارک لاله قرار دارد که قدمت احداث آن به زمان پهلوی دوم بازمی گردد. پس از بازدید از موزه می توانید سری به این پارک نیز بزنید و ضمن استفاده از فضای پارک، از بازارچه صنایع دستی آن نیز دیدن کنید. این پارک در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی به خواسته همسر پادشاه وقت ایران، «فرح پهلوی»، دایر و به همین نام شهرت یافت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۵۷، به «بوستان لاله» تغییر نام یافت. از دیگر دیدنی های اطراف موزه هنرهای معاصر می توان به تئاتر شهر، موزه فرش و موزه دکتر شریعتی اشاره کرد.
چگونه به موزه هنرهای معاصر برویم؟
اگر قصد رفتن به موزه هنرهای معاصر را دارید با هریک از وسایل نقلیه که در دسترس دارید می توانید به آن جا بروید، که در ادامه مسیر رفتن با هریک را شرح می دهیم.
-
دسترسی با مترو: برای رفتن به موزه هنرهای معاصر می بایست در ایستگاه خط 4 مترو در متروی میدان انقلاب اسلامی از قطار پیاده شوید و از آنجا به بعد را با استفاده از تاکسی در خیابان کارگر شمالی به پارک لاله که موزه هنرهای معاصر در آن جا قرار دارد، بروید.
-
دسترسی با اتوبوس: برای رفتن با اتوبوس نیز می توانید از اتوبوس های مسیر میدان آزادی - میدان هفت تیر و میدان آزادی - میدان ولیعصر که در ضلع جنوبی پارک لاله ایستگاه دارند استفاده کرده و از آنجا با پنج دقیقه پیاده روی خود را به موزه هنرهای معاصر برسانید.
-
دسترسی با تاکسی: برای استفاده از تاکسی نیز می بایست از تاکسی هایی که از بلوار کشاورز، خیابان فاطمی و خیابان کارگر شمالی، میدان ولیعصر، میدان دکتر فاطمی، میدان هفت تیر و انقلاب اسلامی گذر می کنند استفاده کنید. چرا که این تاکسی ها از قسمت های مختلف پارک لاله عبور می کنند و شما پس از پیاده شدن می توانید خود را به موزه هنرهای معاصر برسانید.
گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران
همانطور که در بالا گفتیم گنجینه موزه هنرهای معاصر در سال 1356 به درخواست فرح پهلوی بنا گردید، اما جالب است بدانید که اندیشه ساخت این مکان را ابتدا کامران دیبا پسر عموی فرح پهلوی که معمار و نقاشی بزرگ بود در سر فرح پروراند. پس از آن فرح این طرح را با شاه و امیر عباس هویدا مطرح و از آن ها خواست که با پول های خزانه آثار نوین و باستانی داخلی و خارجی را خریداری کنند. بعد از آن بنا شد تا دو موزه در پارک لاله یکی برای موزه هنرهای معاصر و دیگری به نام موزه فرش تاسیس شود که در آن مجموعه ای از آثار و فرش های دستباف ایرانی به نمایش گذاشته شود.
موزه طبیعت و حیات وحش دار آباد و دیدنی های آن
