نقشه کشی فرش
از دیرباز تا کنون فرش ایرانی به دلایلی چون زیبایی ، ظرافت ، طرح ، بافت و رنگ در عرصه جهانی چنان دارای اعتبار است که به جرات میتوان گفت بعد از کالاهای نفتی ، اولین کالای صادراتی کشور محسوب میشود. دلیل اساسی حفظ این موقعیت و ارتقاء آن در طول این سالها توجه و دقت عوامل تولید آن از جمله طراح ، نقشه کش ، بافنده و پرداختکار است.
همانطور که می دانید مهم ترین مرحله ی تولید فرش ، مرحله ی نقشه کشی و طراحی طرح فرش است چرا که بنای تولید فرش از نقشه آن شروع می شود. یک بافنده ی ماهر برای اینکه یک فرش زیبا و چشم نواز را شروع به تولید کند نکات زیادی را باید در نظر بگیرد ، مراحل تولید فرش زیاد بوده مانند طراحی و نقشه کشی ، انتخاب نوع بافت و الیافی که قرار است به کار ببرد ، اما از مهم ترین مراحل باید به نقشه کشی فرش اشاره کرد . هر بافنده ای هر چقدر هم هنرمند و حرفه ای باشد باز هم برای ارائه فرشی با کیفیت بالا و ظاهری زیبا و بی نقص نیازمند استفاده از نقشه های اصیل و دقیق میباشد بنابراین یکی از از ارکان اصلی تولید فرش با کیفیت بالا و اصیل ، دقت و مهارت در طراحی و نقشه کشی است. مرحله ی بعد از نقشه کشی و طرح فرش ، مرحله ی نقطه چینی و رنگ آمیزی فرش است.
رنگ آمیزی نقشه فرش
رنگ آمیزی نقشه فرش نیز به اندازه طراحی آن مهم خواهد بود و افراد علاقه مند ملزم به یادگیری بسیاری موارد از جمله پخش رنگ ، شناخت رنگ ها و هارمونی آنها ، کنتراست رنگ و … میباشند. نقشه ی یک فرش علاوه بر این که از نظر هنری نمایانگر خط ها ، نگاره ها و تصویر هاست ، از دیدگاه مهندسی تولید نیز به عنوان برنامه اجرایی بافت فرش و یا به عبارتی ، طرح و پلان کار به شمار می آید. قاعدتا یک طراح حرفه ای فرش باید با تاریخچه طراحی نقشه فرش آشنایی داشته باشه و بتواند محاسبات اولیه و طراحی حاشیه ها و انواع نقشه های فرش را انجام دهد.
انواع نقشه کشی فرش
در گذشته های خیلی دور، و یا فرش های عشایری که در مقالات مرتبط ذکر آن رفت، گفتیم که این نوع فرش ها به صورت ذهنی بافت هستند. و دارای نقشه قبلی نیستند! اما به جز موارد مذکور اغلب فرش ها دارای نقشه و طراحی از پیش تعیین شده است. که نقشه فرش به صورت دستی توسط استاد کار و طراح فرش روی کاغذ پیاده می شد. و بافنده با مهارت بسیار نقوش روی کاغذ را روی فرش پیاده می کرد. کار رطراحی فرش به عوامل از جمله اندازه فرش، تراکم فرش و … بستگی دارد. کار طراحی فرش کاغذی روی کاغذ های شطرنجی مشبک انجام می شود.
نقشه کشی فرش یکی از صنایع دستی ایران محسوب میشود که میتوان آن را زیر مجموعه ای از طراحی و نقاشی سنتی ایران نیز دانست. این هنر شامل طراحی نقوش انواع فرش های پرده ای ، تابلویی ، زیر پایی ، تزیینی ، پادری ، گلیم و … میباشد. در گذشته که امکان استفاده از کاغذ نقشه کشی وجود نداشته ، نقشه های فرش به صورت قطعات بافته شده فرش در اختیار بافندگان قرار می گرفت. امروزه اما به طور کلی نقشه فرش به دو نوع دستی یا سنتی و رایانه ای انجام میشود.
نقشه فرش به روش دستی یا سنتی
قبل از هر چیز باید بدانید که همه نقشه کشی های فرش را بر حسب تراکم مورد نظر در بافت فرش محاسبه و سپس بر روی کاغذهای شطرنجی مخصوص ، متناسب با رج شمار طراحی یا به اصطلاح نقطه چینی می کنند. بنابراین برای نقشه بندی و طراحی نقشه فرش دو کار ضروریست :
- محاسبه طول و عرض فرش.
- تعیین شمار چله هایی که در عرض باید کشیده شود.
در خصوص نقشه های سنتی فرش کاغذی که برای طراحی مد نظر است را جدول بندی میکنند ، به گونه ای که هر مربع آن به ده خانه طولی و ده خانه عرضی تقسیم می شود ، در واقع هر مربع کوچک علامت یک گره میباشد. امروزه نقشه های سنتی فرش از نظر نوع بافت به دو روش عمده ی متقارن ( ترکی باف) یا غیر متقارن (فارسی باف) صورت میگیرد.
اساسی ترین تفاوت نقشه فرش ترکی باف و فارسی باف
در نقشه های فارسی باف یا همان نامتقارن ، دقیقا رنگ مورد نظر بافت بر سطح نقشه گذاشته می شود در حالیکه در نقشه فرش ترکی باف ، نقشه با رنگ های زنده سایه زده می شود و رنگ اصلی به صورت کُدهای قراردادی به وسیله عدد روی نقشه نوشته می شود ، در این نوع نقشه ها بافنده برای بافت فرش از روی مَستوره یا جدولی که زیر هر عدد آن نخ مورد نظر چسبانده می شود ، رنگ مربوط به هر عدد را انتخاب می کند و کار بافت را انجام میدهد.
از تفاوتهای دیگر در این دو نوع بافت ، اختلاف رج شمار آنهاست. رج شمار قالی در نوع فارسی باف ، ۵/۶ سانتیمتر و در نوع ترکی باف ، ۷ سانتیمتر محاسبه می شود. عملیات نقشه کشی بعد از این محاسبه ها شروع میشود.
مراحل نقشه کشی دستی یا سنتی فرش
- مرحله ی اول : مدادی کردن نقشه خطوط کلی بر روی کاغذ شطرنجی شده
- مرحله دوم : رسم کردن و تصویر کشی خط هایی که در مداد زنی مشخص شده
- مرحله سوم : رنگ آمیزی نگار ها و نقش هایی که طراحی مشخص شده
- مرحله چهارم : نقطه چینی کناره ها و حدود نگار طراحی شده بر روی کاغذ
نحوه ی نقشه کشی فرش دستباف
برای آغاز مرحله کشیدن نقشه، روی کاغذ مربع هایی با ده خانه طولی و ده خانه عرضی را ایجاد می کنند. هر مربع روی کاغذ، نشانه ای از گروه روی چله است. نقشه های طراحی شده متقارن یا نامتقارن هستند. این دو نوع نقشه کشی با یکدیگر متفاوت اند. مهم ترین تفاوت نقشه های متقارن و نامتقارن را می توان در هارمونی رنگی آن ها شاهد بود. رنگ انتخابی برای بافت فرش با استفاده از نقشه های نامتقارن به صورت کاملا دقیق روی نقشه قرار می گیرد. این در حالی است که در نقشه های متقارن، رنگ های مشخص شده برای بافت فرش به عنوان کدهای قرارداری در نظر گرفته می شوند. در نقشه های متقارن تنها سایه زنده ای از رنگ ها روی نقشه طراحی می شود و بافنده با توجه به کدهای از پیش تعریف شده، نسبت به انتخاب رنگ برای بافت فرش اقدام می کند. استفاده از مستوره، اصلی ترین روش انتخاب رنگ برای استفاده در مراحل بافت است.
نقشه کشی رایانه ای فرش
امروزه بسیاری از کارها را با فناوری های جدید انجام میدهند که نقشه کشی فرش نیز از آن مستثنی نمیباشد. با وجود آنکه بیش از سه دهه بیشتر از عمر نقشه های رایانه ای نمی گذرد ، استفاده از این روش بسیار رایج شده. نرم افزارهای خاصی که در زمینه نقشه کشی فرش ایجاد شده سبب سرعت بخشیدن به کار و صرفه جویی در منابع شده ، علاوه بر این در هر مرحله از کار طراحی امکان تغییر را نیز برای طراح فراهم می آورد.
در واقع دستگاه تصویر بردار رایانه قادر است تصویرها را به اطلاعات قابل پردازش تبدیل نماید. میتوان گفت از مزایای این روش برای طراحان فرش ، امکان انجام سریع و ساده در جهت تعویض رنگ ها و مقلوب کردن یا ترکیب رنگی با رنگ های دیگر میباشد. امروزه آموزش این روش بعنوان یک حرفه تخصصی مورد استقبال بخش زیادی از افراد جامعه قرار گرفته است.
نقشه های فرش علاوه بر نوع بافت از جهات دیگری نیز به انواع مختلفی تقسیم میشوند :
- از نظر اندازه نقشه فرش به سه نوع قدی (۱/۲) ، ربعی (۱/۴) و تمام (سراسری) تقسیم میشوند.
- انواع نقشه فرش از لحاظ سبک نیز عبارتند از : سنگین ، ساده ، یک طرفه ، واگیره (تکرار یک نگاره) ، شکسته (اشکال هندسی و زاویه دار) ، گردان (خط های دورانی و قوسی شکل).
- از نظر رنگ دو نوع نقشه فرش رنگی و سیاه قلم را میتوان معرفی نمود.
- از لحاظ جغرافیایی نقشه فرش به دو نوع شهری و روستایی تقسیم بندی میشوند که البته لازم به ذکر است که اغلب نقشه های روستایی ذهنی میباشد.
- از نظر رسمی نیز همانطور که توضیح داده شد به دو روش دستی و رایانه ای انجام میشوند.
مزایای نقشه کشی کامپیوتری
نقشه کشی فرش با کامپیوتر از جمله روش های مقرون به صرفه و بسیار مناسبی است که امروزه جایگزین روش های سنتی شده است. دقت بسیار بالا و هزینه های نسبتا پایین در این روش، باعث صرفه جویی در زمان و همینطور سرمایه می شود. ویرایش نقشه های نادرست یا نامناسب با استفاده از کامپیوتر در مدت زمان بسیار کوتاهی امکانپذیر است. قابلیت تعویض و تغییر رنگ بندی های نهایی در نقشه یکی دیگر از موارد بسیار مهمی است که در صورت انتخاب روش نقشه کشی کامپیوتری می توان شاهد آن بود.
اصل مهم در نقشه کشی فرش
رعایت اصل قرینه بودن نقشه فرش، از جمله اصول الزامی به شمار می رود. به همین منظور شروع نقشه کشی از وسط فرش بهترین راه برای این کار به شمار می رود. طراحی های ساده و پیچیده جزء کلی ترین انواع نقشه کشی فرش به شمار می روند.انتخاب طرح های ساده یا پیچیده با توجه به سلیقه خریداران فرش و همینطور نیاز موجود در بازار های فرش توسط بافندگان صورت می گیرد. سرعت بسیار بالا در نقشه کشی رایانه ای انواع فرش های ماشینی و حتی فرش های دستباف از جمله امتیازات بسیار مهمی است که باید به آن اشاره کرد.
تفاوت نقشه کشی ذهنی و ترسیمی
بافت انواع فرش های دستباف عموما با استفاده از نقشه های ذهنی و تجسمی صورت می گیرد. موضوع مهمی که گاهی باعث صرف هزینه های متعدد و همینطور زمان بسیار طولانی می شود.
امکان خطا
این در حالی است که نقشه کشی ترسیمی امکان خطا در مراحل بافت و رنگ آمیزی را به حداقل ممکن کاهش می دهد. خلاقیت، مهارت و تجربه اصلی ترین ابعاد ارائه یک طرح جذاب و زیبا برای بافت فرش از سوی نقشه کش یا بافنده است.
کدام روش برتر است؟
در هر یک از روش های نقشه کشی ذهنی و ترسیمی مزایا و معایبی را می توان شاهد بود. اما به طور کلی نقشه کشی بر اساس اصول ذهنی و حتی اصول ترسیمی می تواند با رعایت ظرافت های خاص، نتیجه ای بسیار رضایت بخش را به همراه داشته باشد.
با طرح و نقش شاه عباسی (گل پالمت) در فرش آشنا شوید
