با طرح و نقش شاه عباسی (گل پالمت) در فرش آشنا شوید

قالی شاه عباسی از جمله بافته های دوران صفوی و مخصوص مردمان اصفهان است. گروهی از محققان و باستان شناسان معتقد هستند که قالی شاه عباسی اولین بار در دوران شاه عباس صفوی بر روی دار بافته شد و نقش و نگارهای آن طراحی گردید. (طرح ابنیه باستانی در قالی)بیشتر محققان معتقدند فرش هایی که در دوران شاه عباسی بافته شده است، بیشتر مربوط به دوران صفوی بوده و در همین دوران نقش و نگار های فرش به تکامل رسیده است.

طرح شاه عباسی

زیبایی و بی نظیر بودن طرح هایی که بر روی فرش ایرانی پیاده می شود به قدری مسحور کننده است که در سراسر جهان طرفداران زیادی دارد ؛ به طوری که بسیاری از مردم جهان ایران را به قالی های زیبای آن می شناسند. طرح ها و نقش های که بر روی این قالی ها پیاده می شود شاهکار هنر و تبحر اساتید و هنرمندان ایرانی می باشد. طرح و نقش شاه عباسی یکی از پرطرفدارترین طرح ها بر روی فرش ایرانیست و از گذشته تاکنون بر روی قالی های ایرانی دیده می شود. باید برای شما هم جالب باشد بدانید که این طرح در هر شهری از ایران به گونه ای متفاوت می باشد به طوری که طرح شاه عباسی در تبریز با استفاده از طرحی کاملا متفاوت بافته می شود.

تاریخچه فرش شاه عباسی

از آنجا که طرح شاه عباسی به کلمه شاه عباس برمی گردد درمی یابیم که این نقش به زمان صفویه و زمان حکومت شاه عباس صفوی مرتبط است. همچنین لازم است بدانید گروهی از محققان و باستان شناسان معتقدند که اولین قالی شاه عباسی در دوران شاه عباس صفوی بر روی دار رفته و به این صورت بوده که این طرح و نقش به نام شاه عباس ثبت شده است.

در دوره حکومت شاه عباس استفاده از هنر بافندگان و طراحان زبردست موجب تحولی بزرگ در عرصه تولید فرش گردید که این دگرگونی تاکنون نیز شاخصه اصلی طرح ها و نقش های فرش شاه عباس به شمار می رود. طرح های اسلیمی و گل های رایج در نقشه های فرش این دوره از جمله مهمترین شاخصه های آن به شمار می رود. با این حال بافت های دوران صفوی که ریشه در تاریخ و فرهنگ و هنر ایرانی دارد هنوز هم مشاهده می شود به طوری که هنرمندان با استفاده از آن طرح های بسیار زیبایی بر روی قالی ها پیاده می کنند.

عنصر و جزء اصلی در این مدل فرش ها گل شاه عباسی است که شکل گیری و طرح زدن آن گویا مربوط به زمانی قبل از دوران صفوی می باشد و آن را به نام های نیلوفر آبی و لوتوس هم می شناسند.

اولین نیلوفرهای آبی طراحی شده را روی ظروف دوره های قبل از ظهور اسلام کشف کرده اند.(طرح منحنی در قالی ایرانی)گل های شاه عباسی در قالی ایرانی به همراه شاخ و برگ و غنچه و بوته فراوان بافته شده به طوری که سرتاسر فرش با این نقش و نگارها پر می شود.

قالی شاه عباسی با توجه به تحقیقات انجام شده بیشترین نگارهای شاه عباسی را داشته که این بن نگارها ترکیبی از ترنج در میان لچک هستند. فرش اصفهان با این نقش و نگارها را با نام نقش اصفهان هم معرفی می کنند. خطوط اسلیمی، اژدها با دهان باز، شاخ وبرگ های فراوان، حاشیه های پهن از ویژگی های فرش های این دوران هستند.

انواع طرح های شاه عباسی

در حال حاضر نیز مشاهده می شود که از طرح های فرش شاه عباسی در بافتن بسیاری از فرش های دستباف استفاده می شود ، زیرا زیبایی بی نظیری این فرش مورد توجه ایرانیان و خارجیان قرار گرفته است. در این بین گل شاه عباسی مهمترین طرح فرش شاه عباس می باشد که گفته می شود پیدایش و شکل گیری آن شاید به دوره های قبل از صفوی نیز برگردد ؛ این گل ، نیلوفر آبی یا لوتوس نام دارد که بر روی ظرف های دوران قبل از اسلام نیز مشاهده شده است. به طور کلی طرح های فرش شاه عباسی که با این گل زیبا مزین شده و مرکب از نقش ها و اشکال کلاسیک دوران شاه عباس است بسیار زیبا و بی نظیر می باشد.

دقت داشته باشید این طرح ها را می توان در فرش های مشهد ، تبریز ، اصفهان و کاشان مشاهده نمود. همچنین لازم است بدانید که دیگر طرح های مهم پیاده شده بر روی فرش شاه عباسی شامل مواردی چون ترنج شاه عباسی ، لچک شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، قاب دور گوشه ، طراحی قاب گوشه نازک و بافته ، مناره های مدل دیزلی ، مجموعه مناره های کوچک ، طرح حیوانات ، طرح شیخ صفی و طرح درخت می باشد.

اساس کلیه ي طرح هاي شاه عباسی بر مبناي کاربرد گل معروف “شاه عباسی” است. در این نقشه ها، گل هاي شاه عباسی بر روي بندهاي ختایی و گاه تلفیق با اسلیمی ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را به وجود می آورند.

گروه هاي فرعی این دسته عبارتند از لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسیِ جانوري و …

شاه عباسی افشان

زمینه ي این گونه فرش ها، سرشار از آرایه هاي اسلیمی و ختایی و در برخی از موارد، حیواناتی در لابه لاي این گل ها و برگها طراحی و باغی پر از گل را براي بیننده تداعی می کنند. این طرح بیشتر به صورت واگیره ي یک/ دوم و یا واگیره ي یک / چهارم در قسمت هاي دیگر فرش تکرار می شود.

شاه عباسی لچک ترنج

لچک ترنج به حالتی ازنقشه ي فرش می گویند که در آن متنِ فرش، داراي یک ترنج به شکل دایره، بیضی یا لوزي و چهار لچک درگوشه هاي زمینه ي فرش به صورت یکسان طراحی می شود.

نقشه ي لچک ترنج را می توان با نقش و نگاره هاي متفاوت و مختلف اجرا کرد. در این صورت نام نقشه ي لچک ترنج با نام آن نقوش ترکیب و نامگذاري فرش، بر آن اساس خواهد بود.

براي نمونه زمانی که طرح لچک ترنج با نقوش زیباي شاه عباسی ترکیب شود، طرح ایجاد شده لچک ترنج شاه عباسی نام خواهد گرفت. در طرح شاه عباسیِ لچک ترنج، گل هاي شاه عباسی با دیگر نقوش، بر روي بند هاي ختایی مشاهده می شود.

شاه عباسی طُرِّه دار

به طور متداول این طرح از ترنجی ظریف در وسط متن فرش استفاده شده و فضاي متن با گل ها و برگهاي شاه عباسی و قوس هاي اسلیمی پوشانده می شود. دلیل نام گذاري این طرح به شاه عباسی طرّه دار، وجود طرّه اي است که به صورت سلسله وار، گرداگرد متنِ فرش، قرار گرفته است. به عبارتی دیگر، لچک ها برخلاف معمول به صورت طرّه، سرتاسر متن را دور زده اند.

لاله عباسی

گل لاله عباسی که در این طرح استفاده می شود، همان گل نرگسی است که دو دایره و دو برگ دارد. اصول طراحی این مدل گل به شکلی است که یک گل بزرگ در وسط و گل های دایره ای زیادی در اطراف آن بافته می شوند.گلی که در وسط قرار می گیرد، عموما هشت برگ دارد. طرح کلی این گل بیشتر شبیه لاله است و به گل لاله عباسی هم مشهور می باشد.

طرح گل پالمت سرتاسری

زمینه این نوع فرش به طور کامل توسط برگ های در هم فرو رفته، گل های عربی و چینی و منحنی ها و خطوط قوسی کاملا پوشیده شده است. در برخی از طرح ها می توان حیوانات را در بین برگ ها و شاخه ها مشاهده کرد. همه این طرح ها با حاشیه های باریک و وسیعی پوشیده شده است. حاشیه ها شامل گل رز، برگ پالم یا برخی از تصاویر هندسی است. طرح گل پالمت سرتاسری فاقد مدالیون مرکزی و چهار گوشه زمینه است. با وجود طرح گل پالمت تکراری سرتاسری، طرح های ردیف پایین تر در ردیف های بالا تکرار نمی شوند و فقط قسمت میانی فریم فرش را تشکیل می دهند.

طراحی مدالیون گوشه (شاه عباسی)

این طرح قبل از استفاده توسط طراحان قالی برای تزئین کاور های چرمی کتاب استفاده شده بود. در این طرح، مدالیون مرکزی، یا دایره ای یا الماسی شکل، با چهار شکل مشابه به نام گوشه (Lachak) در چهار گوشه فرش احاطه شده است. در بسیاری از موارد، گوشه ها از شکل مدالیون استخراج شده اند. مدالیون شامل پالمت، برگ های انتزاعی و سایر تصاویر است. پس زمینه ای که در فضای بین گوشه ها و مدالیون مرکزی تولید می شود، بیضی شکل است و در حاشیه ها پایان می یابد. طرح های بدون گوشه به نام مدالیون شاه عباسی نامگذاری شده اند.

طرح حیوانات شاه عباسی

این فرش ها معمولا در کرمان و قم بافته شده اند. این طرح ها انواع مختلف ایده های هنرمندان را در ترکیب تصاویر سنتی و حیوانات در بر گرفته است. طراحی فرش پر از گل های شاه عباسی و چینی است که با گوشه ها و حاشیه های حاوی حیوانات احاطه شده اند. در این طرح، گوزن ها، گرگ ها، شیرها و غزال ها در هماهنگی کامل با شاخه های پیچ خورده در نقوش فرشی پراکنده می شوند.

طرح شاه عباسی مدل شیخ صفی

این طرح الهام بخش آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است. مدالیون مرکزی، توسط گل های زیادی احاطه شده است (گل های خرمالو). این گل ها نیز برای گوشه ها (که هر یک دارای اندازه یک چهارم مدالیون مرکزی هستند) نیز استفاده می شود. طرح های جانبی ترکیبی از پانل های فرش شیخ صفی و کتیبه ای است که به طور متناوب در طول طرح مرتب شده اند. گل ها در میان این الگوها قرار گرفته اند. دو شکل گلدسته مانند به جای دو انتهای مدالیون استفاده می شود.

طرح گلبرگ پالمتی (شاه عباس تصرفی)

عوامل اصلی این طرح مشابه تصاویر شاه عباسی هستند. اما در این طرح برخی تغییرات مانند نادیده گرفتن گوشه ها و استفاده از نیمه مدالیون در زمینه ساختار اصلی بوجود آمده است.

گل نیلوفر آبی در طرح شاه عباسی

گل نیلوفر آبی به شکل ها و روش های مختلف بعد از گل هشت پر، پر کاربردترین طرح از گذشته تا امروز در قالی بافی است. این نمایه حتی در طرح هراتی یا ماهی در هم و فرش های قفقازی نیز به وفور مورد استفاده قرار می گیرد. این گل متداول ترین طرح در دوره صفوی بوده و به همین دلیل به گل شاه عباسی معروف شده است. گل شاه عباسی را به گونه ای دیگر نیز می توان توصیف کرد، گل شاه عباسی همان گل نرگسی است که از تکرار دو دایره و دو برگ بوجود آمده است که به گل ختایی یا لاله عباسی معروف شده است و دارای شش یا هشت و یا ده برگ می باشد که متداول ترین نوع آن نوع هشت برگی است. گل لاله عباسی به دلیل انعطاف در طرح از نظر شکل ظاهری زیبا تر از سایر نقش گل ها در فرش جلوه می کند. در طرح این گل تضاد میان دایره قلبی شکل در مرکز که در بین خطور منحنی قرار گرفته و برگ های نوک نیز در حاشیه جلوه منصر به فردی به آن داده است. برگ ها نیز برای هارمونی بیشتر به شکل قلب و یا دایره های تزیینی قرار می گیرند. برگ ها از محور پايين كه اکثرا به صورت يك دايره كوچك و يا گل چهار پر است شروع می شود. طریقه قرار گرفتن برگ ها در گل عباسی به چهار صورت است:

• يا اينكه برگ ها از بالا به پايين روی هم قرار گرفته به طوری كه احساس می شود بخشی از برگ های پايينی در زير برگ های بالاتر رفته اند.
• در شیوه دیگر هر برگ بطور مستقل به قلب مرکزی وصل شده است.
• يك صورت ديگر باز شدن برگ ها از محور مركزی گل در نقطه پايين قلب مركزی است.
• و یا تركيب همه اين مراحل با يكديگر، که بوجود نظم از ریتم نیز برخوردار است.

رنگ های به کار رفته در قالی شاه عباسی

علاوه بر طراحی زیبا و دقت زیادی که در بافت فرش ایرانی به کار رفته است یکی دیگر از مواردی که موجب محبوبیت و معروفیت این هنر ایرانی شده است ، رنگ های به کار رفته در آن می باشد. زیرا رنگ هایی که در بافت فرش های مختلف از جمله فرش شاه عباسی به کار می رود به قدری شاد و سرزنده است که همگان را به وجد می آورد. در قالی های شاه عباسی رنگ های مختلف ، بدون محدودیت می تواند به کار رود و زیبایی این فرش را دوچندان نمایند.

لازم است بدانید که کمتر فرشی با طرح شاه عباس پیدا می شود که در آن کمتر از چهار رنگ به کار رفته باشد. لاکی سیر و روشن و نخودی معمولا برای زمینه قالی استفاده می شود و رنگ های سرمه ای و آجری در بخش حاشیه ای این فرش بکار می رود. دیگر رنگ های به کار رفته در فرش شاه عباسی شامل رنگ عنابی ، نیلی ، فیروزه ای ، سبز ، آبی ، بژ و کرم می باشد. نکته دیگری که وجود دارد این است که معمولا رنگ های به کار رفته در این قالی ها از رنگ طبیعی به دست آمده که این امر می تواند نشانه اصالت و خاص بودن این فرش باشد.

ویژگی های نقش قالی شاه عباسی

• اولین ویژگی این نوع نقش و نگار وجود گل های چند پر ساده و مرکب است.
• خطوط کمانی پیچان دومین مشخصه و نماد برای شناسایی این نوع فرش است.
• اسلیمی هایی که به شکل ابرهای چینی بوده و برای تزئین و پر کردن متن مورد استفاده قرار می گیرند.

فرش شاه عباسی اصفهان

همانطور که گفته شد فرش شاه عباسی در بسیاری از شهرهای ایران از جمله شهر تبریز ، کاشان ، مشهد و اصفهان به دست هنرمندان ایرانی بافته می شود ؛ اما اگر به تاریخچه این فرش نگاهی بیندازیم مشاهده می شود مهمترین شهر که از ابتدا در آن فرش شاه عباسی بافته می شد شهر اصفهان است چرا که در زمان صفویان پایتخت ایران بود. به همین خاطر طبیعتاً افرادی که قصد خرید فرش شاه عباسی را دارند می توانند به فروشگاه های شهر اصفهان مراجعه کرده و به آسانی زیباترین و با کیفیت ترین طرح های شاه عباسی را خریداری کنند.

معرفی طرح گلفرنگ در فرش و ویژگی های آن