نقش و نگارها در همه آثار هنری به عنوان اجزاء اصلی در خلق و پیدایش آن آثار در نظر گرفته شده و ابزاری هستند که به واسطه آنها می توان تاریخچه و ویژگی های آن اثر را شناسایی کرد. علت اینکه این نقش و نگارها به عنوان نشانه در نظر گرفته می شوند چون عموما برگرفته از آداب و رسوم و سنن قوم ها و شهرهای مختلف بوده و با شناخت این آداب و رسوم می توان حدس زد آثار به جا مانده مربوط به کدام محل و کدام قوم و یا شهر است.
طرح گل فرنگ هم به عنوان یکی از اجزا و نقش و نگارهای دیرینه در قالی و فرش ایرانی شناخته شده و ویژگی های خاص خود را دارد.
طرح فرنگ
عنوان فرنگ را مسلمانان از اسم فرانک ها گرفتند که در حقیقت اقوام اصلی سرزمین گل یا فرانسه امروزی بودند. بعد ها این اصطلاح به طور مطلق در مورد اقوام مختلف اروپا به کار رفت. اصطلاح فرنگ در دوره صفویان به طور مطلق در مورد اروپاییان و یا مسیحیان به کار میرفت؛ از این رو گرجیان و ارمنیان هم که دین مسیحی داشتند در شمول این اصطلاح قرار داشتند.
طرح گل فرنگ
ما گلفرنگ ها را مجموعه ایی از گل ها میدانیم که از لحاظ کاربرد گل ها بطور طبیعی، از هنر غرب مایه گرفته اند. و از لحاظ شکل و فرم ظاهری با گل های ختایی و سنتی تفاوت دارند. در طراحی گلفرنگ ها اصول طبیعت گرایی رعایت شده و از سایه رنگ های متعدد استفاده میشود.
به گل گوبلن گفته میشود و همچنین به نگاره گل هایی که از راه بافته های اروپا به ایران رسیده است. به گل سرخی که به جای تهیه طرح «انتزاعی» از آن، آن را هر چه نزدیک تر به طبیعت نقش کرده باشند.
نیز گل فرنگ میگویند. گلفرنگ ها مجموعه ایی از نقوش تزئینی گل هایی هستند که در ابتدا بومی ایران نبوده و از طرق مختلف وارد عرصه های گوناگون هنری کشورمان شده اند. و از لحاظ کاربرد گل ها بطور طبیعی، از هنر غرب مایه گرفته اند. و از لحاظ شکل و فرم ظاهری با گل های ختایی و سنتی تفاوت دارند.«منظور از گل در آثار کمال یافته گل و مرغ، گل سرخ یا صد برگ است طبیعت گرایی رعایت شده که اهمیت تصویری و نمادین آنها همسان مرغ است. بوته کامل این گل ها در آثار گل و بوته به تنهای نقاشی میشود.
ولی در آثار گل و مرغ بیشتر این بوته محل استقرار مرغ به حساب میآید» گل رز (گل سرخ، گلفرنگ) مظهر محبت و زیبایی و عشق است. عطر دل انگیز آن از دوران باستان ستوده شده و افسانه هایی که درباره گل سرخ نقل شده متنوع است. مسلمانان معتقدند که گل سرخ از قطره عرق جبین پیغمبر به وجود آمده است.
تاریخچه نقش گل فرنگ
اختلاف نظر زیادی در مورد زمان پیدایش طرح و نقش گل فرنگ وجود دارد. برخی معتقدند تصویرسازی طبیعی برای این طرح از دوران صفوی شکل گرفت و ۱۵۰ سال پیش در زمان ناصرالدین شاه. که بافت فرش های دستباف به یکباره رشد پیدا کرد. در بین ایرانیان شناخته شد. برخی از شواهد نشان می دهد. که گل فرنگ به دوره تیموری باز می گردد. عده ای مینیاتورهایی ارائه داده اند. که الهام گرفته از گل سرخ می باشند. و برخی باور دارند پارچه هایی در زمان آل بویه وجود داشته که با این نقش طراحی شده است. اما همه این ها در حد نظریه است. و تاریخ دقیقی درباره پیدایش این طرح در دسترس نیست.
علاقه به طبیعت و گل هاي زیباي طبیعی مانند گل سرخ (محمدي)، رز، مینا و کوکب و سایر گل ها باعث شده فرش هایی با طراحی از این نقوش بافته شود. ورود بازرگانان خارجی در دوران قاجار، زمینه ساز ورود این طرح به کشور شده است از قرن نوزدهم به بعد در فرشهاي بختیاري و پس از آن نیز در فرش هاي بیجار و تبریز و اصفهان به شکلی زیباتر و متفاوت تر، طراحی گلفرنگ رایج شده است. نمونه اي از نقشه طراحی شده با استفاه از گل هاي طبیعی مشاهده می شود.
ویژگی های طرح گل فرنگ
طرح گل فرنگ به نام های مختلفی شناخته می شود که برخی از این نام ها شامل گل کوبلنی، گل رز، رز کلمی و گل ژرسه هستند. این طرح ویژگی های خاصی دارد که در ادامه به آنها اشاره می کنیم.
- طرح گل فرنگ با انواع نقش و نگارهایی از تصویر سازی و طبیعت پردازی در دوران صفوی وارد قالی ایرانی گردید و البته بسیار هم مورد استقبال قالی بافان قرار گرفت.
- طرح گل فرنگ اگر چه به صورت جزئی تر در قالی ایرانی وجود داشته اما هجوم این همه طرح و نقش گل و طبیعت گرایی برگرفته از قالی قرن هجده و نوزده کشورهایی اروپای غربی بود.
- در ایران طرح گل فرنگ بیشتر در بین قالیبافان کردستان و چهارمحال بختیاری رواج داشته و توسط آنها بافته می شد.
- با وجود اینکه طرح گل فرنگ در دو استان کردستان و چهار محال و بختیاری بافته می شد اما به لحاظ انتخاب رنگ و جزئیات چندان به هم وابسته و شبیه نبودند و استقلال آداب و رسوم و سنن خود را حفظ می کردند.
- عمده تفاوت قالی های بافته شده با طرح گل فرنگ در این دو شهر به لحاظ مواد اولیه به کار رفته، رنگرزی و تکنیک های بکار رفته در بافت آنها بوده و زمینه و ریشه اصلی گرفته شده از قالی کشورهای غربی یکسان دیده می شد.
- طرح گل فرنگ بکار رفته در فرش ایرانی عموما گل سرخ با رنگ تند و آتشین و روشن بوده است.
- گل فرنگ اصلی در واقع نقش یک گل سرخ با برگ های اطراف آن است برای همین به این نام شناخته می شود.
انواع طرح گل فرنگ
معروفترین طرح های گلفرنگ عبارتند از: گلفرنگ مستوفی، گلفرنگ گل وبلبل، گلفرنگ گل پتویی،گلفرنگ گل اسفندقه، گلفرنگ گل موسی خانی، گلفرنگ لچک وترنج، گلفرنگ میرزاعلی و گلفرنگ -دسته گلی.
گلفرنگ مستوفی
اساس این طرح را لوزی هایی درترکیب با گلفرنگ وشاخه های پیچان زینتی وشکوفه ها تشکیل می- دهند.گاهی نیزخطوط اسلیمی را برای آرایش مضاعف دسته گلها به کارمی گیرند. کلمه مستوفی لقبی بوده است که شاهان قاجاربه سنتی ها وکارگزاران اعطا می کردند. مناطق رایج آن تبریز، اراک وبیجار بوده است. نوعی دیگرازمستوفی که به مستوفی بیجار شهرت دارد همان طرح گلفرنگ مستوفی است اما با ربع لوزی ها و نقش ویژه ای که به گلفرنگها داده میشود شناخته می شود
گلفرنگ گل وبلبل
ترکیبی ازدوطرح کهن بیجارو گل وبلبل درمتن است درحاشیه ی نگاره های اسلیمی وگلفرنگ نقش بلبل هایی که به صورت جفت درحالتهای مختلف نشسته، ایستاده برروی دسته گلها قراردارند این طرح ازصفویه و بیشتردراصفهان کاربرد داشته است اکنون ازطرح های مورد استفاده ی بیجاراست.
گلفرنگ گل پتویی بختیاری
نام دیگراین طرح، شرابه است. این طرح درقالیهای روستای فرادنبه ازتوابع بروجن مورد استفاده قرار می گیرد که دربازارتهران و بروجن به گل پتویی شهرت یافته است. تاروپود وپرزآن از پشم و بسیار سبک ونرم است موتیف های آن ازگلفرنگ های بسیاردرشت وبزرگ تشکیل یافته است که دقیقا شبیه پتوهستند علی حصوری معتقد است که این نقشمایه ازروی جعبه های شکلات فرانسوی اقتباس شده ومورد استفاده بافندگان قرارگرفته است.
گلفرنگ لچک وترنج
دراین طرح دسته گلها ی رزسرخ درکنار طرح لچک وترنج قرارمی گیرد وگاهی دسته گلها درگلدان جای دارند و زمانی سراسرزمینه را به تناسب نگاره های لچک وترنج کامل می کشد.دربرخی ازاین گونه نقش ها برای تزئین و نمود بیشتر گلهای فرنگ لچک ها را طره دارنشان می دهند که دراین صورت سطح ومتن فرش همانند شکل بیضی نمایان شده وترنج درمرکزآن نمای چشم نوازی پیدا می- کند.
گلفرنگ میرزاعلی
اساس این طرح، طرحی واگیره وتکرارشونده است که حالت بیضی گل (یا تاج گل) راالقا می کند. سه عدد گل محمدی با رنگهای متفاوت ومتمایزکه به قولی ازطرحهای فرانسوی اقتباس شده است. این طرح بیشترین استفاده رادرسنندج دارد.
گلفرنگ دسته گلی
این طرح براساس ترنج مرکزی با لچک هایی به صورت طره وگل سرخ هایی است که نه به شیوه انتزاعی بلکه به صورت طبیعی (گلفرنگ) وبه شکل دسته گل یا گلهایی درون گلدان نقش می شود. متن گاه به صورت لوزی درمی آید.
گل فرنگ در شهرهای مختلف
گل فرنگ یکی از نقش هایی است. که در کشور ما از اهمیت بالایی در بین هنرمندان برخوردار است. چراکه در زمینه های مختلف هنری می توان از طرح و نقش گل فرنگ استفاده کرد. در طراحی فرش نیز این طرح از محبوبیت خاصی برخوردار است. هنرمندان اصفهانی در دوره پهلوی بعد از شناخت طرح گل فرنگ از این ایده جالب استقبال کردند. و فرش های خود را در این راستا تولید کردند.
در آذربایجان شرقی بافت فرش یکی از مهمترین مشاغل مردمان این استان است. شهرهایی چون اهر ، تبریز ، مشکین ، خوی ، سراب ، هریس و… در فرش بافی مهارت بسیاری دارند. نقش گل فرنگ در این استان توسط هنرمندان خبره تولید می شود. که در این میان می توان به فرش های دستباف هریس اشاره کرد. فرش هریس دارای نقش هایی بسیار خاص است. که توسط هنرمندان ماهر ، با کیفیت بالایی تولید می شوند. و در جهان زبانزد خاص و عام است.
کردستان نیز افراد هنرمندی در خود دارد که توانسته اند قالی و فرش هایی با نقوش چشمگیر به ثمر برسانند. در سنندج قالی های سنه با طرح گل فرنگ ، گل وبلبل ، گل میرزاعلی و… بافته می شود که اصالت خاصی دارند و زیبایی شان هرکسی را مجذوب خود می کند.
آشنایی با طرح و نقش درختی در فرش و مفهوم نمادین آن
