آشنایی با طرح و نقش درختی در فرش و مفهوم نمادین آن

مفهوم درخت در فرهنگ اسلامی در فرهنگ اسلامی درخت مظهر رحمت الهی و روحانی است. در اسلام درخت زندگی را سدره یا طوبی می نامند.

در اذهان پیروان دین اسلام این درخت در بهشت می روید. تعابیر درخت در قران و کتب ادیان بسیار متنوع است و انواع مختلف آن مثل خرما ،زیتون ،انار و انجیر نام برده شده است.در قرآن کریم هر کجا نام مقدس بهشت موعود آمده به نام درخت اشاره فراوان شده است.
همان طور که گفته شد، گیاهان بی شماری در پهنه اساطیری انسان پیام رسان بودند،که کهن ترین آنها ،درخت زندگی است. در اسطوره ها بر این باور بودند که درخت زندگی یا درمان کننده در جایی دور از دسترس قرار دارد. در تصاویر و نقوش، درخت زندگی اغلب میان در راهب و کاهن و یا دو جانور افسانه ای قرار دارد، که نگهبانان او به شمار میروند.
این نقش در سنگ نگاره های کهن، در حجاری های تخت جمشید، پارچه های ساسانی، مینیاتور های صفوی و تیموری و در گلیم ها و قالی های تاریخی ، دارای ارزش و قداست والایی بوده است. به طور کلی نقش درخت را به نام درخت زندگی می شناسند، و این نامگذاری شاید به دلیل قداست درخت در اعتقادات مذهبی بوده باشد.

طرح درخت زندگی

هرچند درخت زندگی در فرهنگ ها و ادیان مختلف معنای متفاوتی دارد، اما مقدس بودن درخت زندگی وجه مشترک آن در تمامی ادیان است. این نماد الهام بخش نام های متعددی را در گذر زمان به خود گرفته است، که از آن جمله می توان به درخت کیهانی، درخت مقدس و درخت جهان اشاره کرد. آنچه واضح است این است که ویژگی های جادویی درخت زندگی به آن قدرتی باورنکردنی داده است. درخت زندگی حتی در حوزه روانشناسی نیز ریشه دارد. درخت زندگی مدلی الهام بخش و سرزنده برای روشنگری و رشد فردی است که رشد آن را پایانی نیست و از این نظر می توان آن را شبیه به قلب انسان دانست. از منظر زیست شناختی نیز می توان نقش درخت زندگی در فرش را نمادی از تحول سیستم زیستی زمین تلقی کرد که تمامی ریشه های گسترده شده زندگی در خاک حاصلخیز زمین در نهایت به یک هسته مرکزی برمی گردد. یکی از نمادهای مهم معنوی در سرزمین یوگا درختی است که ریشه های انسان را در زمین و شاخه های آن را سرکشیده تا به آسمان و بهشت می داند. این درخت تمامی گونه های زندگی را با مادر زمین و جهان در ارتباط نگه می دارد.

معنای نگاره طرح درخت زندگی در فرش های قدیمی

درخت زندگی نگاره ای پرطرفدار در فرش های شرقی، سفال و دیگر اشیاء تزیینی است. چون سمبل درخت در بسیاری از فرهنگ های جهان وجود دارد، خاستگاه دقیق درخت زندگی مشخص نیست. بااین حال محققین بر این باوراند که درخت زندگی ریشه در تمدن بین النهرین دارد، هرچند ویژگی های درخت مقدس در گذر قرن ها تغییر کرده است. نخستین درخت زندگی بین النهرین، مربوط به سال 2500 قبل از میلاد مسیح، رب النوعی سومری را به تصویر می کشد که در مقابل دو درخت مقدس ایستاده است. یک مهر استوانه ای استاتیتی (سنگ صابون) مربوط به همین دوران الهه ای را در حال چیدن میوه از درخت نخل مقدس نشان می دهد. این تصویر می تواند الهام گرفته از داستان میوه ممنوعه در سفر پیدایش باشد. بابلی ها که موفق به شکست سومری ها شدند، معتقد بودند که درخت زندگی درختی جادویی است که در قلب بهشت می روید و رشد می کند. آنان بر این باور بودند که آب جاری از ریشه های این درخت است که زمین را آبیاری می کند. در حماسه گیل گمش، این اسطوره به گیاهی دست می یابد که قدرت بخشیدن جوانی دوباره دارد، اما گیلگمش این گیاه را به یک مار می بازد و به این ترتیب است که مار توانایی پوست اندازی پیدا می کند. مفهوم درخت زندگی در نیمه نخست هزاره قبل از میلاد مسیح، در خاور نزدیک منتشر شد و احتمالاً از این ناحیه به بقیه جهان قدیم نیز تسری یافت. درخت زندگی در این فرایند انتشار شکل ها و معانی مختلف به خود گرفت:

• نماد درخت زندگی در امپراطوری نوآشوری، عمدتاً بر جامه های سلطنتی، مهرهای اداری و نقاشی های دیواری نقش می بست.
• نخستین زوج روی زمین، رب النوع ازیریس و الهه ایزیس، در اسطوره شناسی مصری از درخت اقاقیایی ظاهر شدند که به الهه ازلی Lusaaseta تعلق داشت.
• درخت زندگی در ارمنستان باستان نمادی مذهبی بود که روی دیوارهای دژها و استحکامات نظامی کشیده و روی سپرهای جنگجویان حک می شد.
• برجغالی (Borjgali) در گرجستان سمبلی بود که از خورشید با هفت پره چرخان بر گرد درخت زندگی مسیحی تشکیل می شد که نمادی از استمرار بین گذشته، حال و آینده به شمار می آمد.
• درخت زندگی در اسطوره شناسی ترک و مغول مانند درخت غان کشیده می شود و محوری کیهانی بین زمین و آسمان است که خالق خدای آسمان، اولگان بای محسوب می شود.
• درخت زندگی در اسطوره شناسی اسکاندیناوی به صورت درخت جهان (Yggdrasi) مجسم می شود. درخت زندگی غالباً شبیه به درخت بلوطی وقف ثور، خدای تندر کشیده می شد.
• در اسطوره شناسی یونان نیز درخت زندگی به صورت درخت بلوطی وقف زئوس، خدای خدایان کشیده می شد. کشیشان یونان باستان خش خش برگ های درخت بلوط را به منزله اعلان هایی مقدس تلقی می کردند.

در بسیاری از فرهنگ های سراسر جهان، مانند فرهنگ یاکوت ها، تاتارها و دیگر اقوام سیبری، سرخپوستان ناواجو و دیگر بومیان امریکای شمالی و اقوام مختلف اروپای شرقی و آسیا نیز تعبیرهای دیگری از درخت زندگی وجود دارد. در مجموع می توان گفت که درخت زندگی در تمام فرهنگ ها در تمدن باستانی بین النهرین ریشه دارد. بنابراین مفهوم درخت زندگی قدمتی بیشتر از یهودیت، مسیحیت و اسلام دارد. درخت زندگی در ناب ترین فرم، بخشنده زندگی است. البته قالیبافان درخت زندگی را به صورت بازتابی از معانی سازگار با مذهب و فرهنگ محلی خود مجسم کردند. در کل نگاره درخت زندگی در هر سنتی نماد مهمی از زندگی و وفور نعمت است.

نقش درخت در فرش (طرح درختی)

درخت نقش مایه اصلی در این طرح می باشد که این نقش را به انواع و اندازه های گوناگون میتوان در متن یا حاشیه قالی ملاحظه کرد. نقش درخت گاهی به تنهایی با آرایه های ظریف به صورت نقش غالب در زمینه نمایان شده و گاهی به عنوان نقش محوری برای نقوش مکمل، سطح فرش را می پوشاند. این نقش گاهی با شاخه و برگ و میوه و گاهی بدون میوه است. گاهی از داخل یک گلدان بزرگ رشد کرده و گاهی نیز فاقد گلدان است. در بعضی اوقات نیز آن را به صورت تک درخت و گاهی چند درخت را در کنار هم طراحی می کنند. درختان نظیر کاج، سرو، بید مجنون و انواع درختان با شاخه و گل و برگ و میوه که در طبیعت وجود دارند، از نقشه های متداول این طرح به شمار می روند که مقصود طراح و بافنده از سرو بلندی قامت و ایستادگی، از بید مجنون سر در گریبان بردن و از گردو طول عمر است.

در بعضی از طرح ها، درخت را چند گانه نقش می نمایندکه در لا به لای آن پرندگان و جانوران وحشی متعدد به تصویر در می آیند.به این دسته از طرح ها جنگلی نیز می گویند. .
نقش درخت به دلیل تغیراتی که میتوان در اندازه ، اشکال و تزیینات فرعی آن به عمل آورد ، دارای کیفیت هنری خاصی است که ان را در کنار سایر نقوش با عناوین مشهور به کار می برند

طرح و نقش درختی یکی از معروفترین طرح های ایرانی است که بیشترین کاربرد را در هنر و صنعت قالیبافی به ویژه فرش دستباف دارد. انواع مختلفی از طرح ها و نقشه ها در قالیبافی ایران وجود دارد که از قدیم با توجه به طرح و نقش خاصی که داشته اند مورد توجه قرار گرفته اند طرح های اسلیمی ، بته جقه ، شاه عباسی ، افشان ، شکارگاه ، ترکمن یا بخارا ، قابی ، ماهی درهم ، گلفرنگ ، محرابی ، گلدانی ، محرمات ، ایلی ، هندسی و … از جمله طرح های معروف هستند که در قالی ایران به کاربرده می شوند. طرح و نقش درختی با وجود برخی از شباهت ها با سایر طرح ها ، ویژگی های خاص و متمایز خود را دارد که در ادامه بیشتر با این طرح آشنا خواهید شد.

انواع طرح و نقش درختی در فرش

در طرح و نقش درختی ، درخت نقش محوری و اصیل را دارد. درختی که در این نوع از طرح و نقش به کاربرده می شود در یک نوع و اندازه نیست بلکه در انواع و اندازه های مختلف وجود دارد ، برخی در متن به عنوان طرح اصلی بکار برده می شود و برخی دیگر نیز در حاشیه و در نقش مکمل برای طرح های اصلی ظاهر می گردد. گاهی هم درخت متن فرش را احاطه می کند.

طرح درختی در برخی از مواقع شاخه ، برگ و میوه دارد و در برخی موارد نیز فاقد میوه است. گاهی شاهد حضور درخت در داخل گلدان هستیم و در بعضی طرح ها نیز گلدان وجود ندارد. طرح هایی که بصورت درختی طراحی می شوند در بعضی از مواقع ممکن است که شامل یک درخت باشد و گاهی هم ممکن است که چند درخت در کنار هم قرار بگیرند. از درختان و نقشه های متداولی که در این طرح مورد استفاده قرار می گیرند می توانیم به درخت سرو ، درخت کاج ، درخت بید و مجنون و سایر درختانی که گل و میوه و برگ دارند اشاره داشته باشیم.

هرکدام از درختانی که در طراحی به کاربرده می شوند بیانگر نمادی خاص است. اگر در طرح ، درخت سرو به کاربرده شود نشانگر بلند قامتی و ایستادگی است ، بید مجنون سر در گریبان فرو بردن و مقصود از گردو نیز طول عمر زیاد است.

اساس طراحی فرش ایرانی را شاخه و برگ تشکیل می دهد به همین سبب در طرح هایی که موسوم به طرح درختی هستند تلاش بر این است تشابه زیادی که در ارتباط با طبیعت وجود دارد حفظ شود. در بسیاری از طرح های درختی ، ترکیب اصلی را درخت و درختچه های کوچک و بزرگ تشکیل می دهند که در اکثر موارد به شکل انفرادی هستند و در برخی موارد نیز با سایر اجزا ترکیب می شوند. از مهمترین طرح و نقش های درختی می توان به موارد ذیل اشاره کرد :

• طرح درختی جانوری یا حیوان دار
• طرح درختی سبزیکار یا آب نما
• طرح درختی ترنجدار
• طرح درختی سروی
• طرح درختی گلدانی

طرح درختی محرابی

همانطور که گفته شد طرح و نقش درختی در انواع مختلفی است که یکی از انواع این طرح ها که در صنعت فرشبافی نیز کاربرد زیادی دارد طرح درختی محرابی است. در این طرح طاق محرابی وجود دارد و در زیر این طاق محرابی نقشی از درختان مختلف وجود دارد. از مهم ترین درختانی که در زیر این طاق محرابی استفاده می شود می توانیم به درخت کاج ، بید مجنون و سرو اشاره کنیم. این طرح از جمله طرح های اصیل است که از زمان های دور خصوصا در دوره اسلامی مورد استفاده قرار می گرفته است.

طرح درختی جانوری

یکی دیگر از انواع طرح ها و نقش های درختی ، طرح و نقش جانوری است در این طرح و نقش درخت با شاخه ها و برگ های انبوه به تصویر کشیده می شود و محور اصلی به حساب می آید. دلیل این که به این طرح جانوری گفته می شود این است که در اطراف این طرح ، نقش های جانورانی مانند پلنگ ، شیر ، آهو و انواع مرغان دیده می شود. عناصر حیوانی که در این نقشه وجود دارند فاقد قرینه هستند و در قرارگیری آنها نظم رعایت نمی شود. برخلاف طرح های دیگر درختی طرح مذکور قدمت زیادی ندارد و در برخی موارد نیز از این طرح با نام طرح درختی جنگلی نیز یاد می شود.

طرح درختی لچک و ترنج

طرح و نقش درختی لچک و ترنج یکی دیگر از طرح های درختی است و متن اصلی فرش را در بر می گیرد. طرح درختی لچک و ترنج منقش به درختان در اندازه ها و ابعاد مختلفی است که در مجاورت طرح های دیگر با تزئین متفاوت قرار دارد. این طرح ممکن است در بیرون از کادر لچک و یا ترنج و یا در داخل لچک و یا ترنج قرار بگیرد.

طرح و نقش درختی سروی

همانطور که از نام آن پیداست درخت سرو در این طرح محوریت دارد. طراحی زیبای این نقش مربوط به طراحان کرمانی و بختیاری است که ماهرانه طراحی آن را انجام می دهند. در طرح هایی که برای فرش های کرمانی کشیده می شود یک یا چند درخت سرو یا کاج وجود دارد که در متن یا حاشیه دیده می شود. در طرح های کشیده شده برای فرش های بختیاری نیز این نقش در فضای داخلی قاب های لوزی یا چهارگوش دیده می شود که بصورت پیوسته و با رنگ های جالب و مکرر دیده می شود. به یاد داشته باشید که طرح درختی سروی علاوه بر طراحان کرمانی و بختیاری به وسیله سایر طراحان نقشه های فرش نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

طرح درختی سبزی کار

طرح و نقش درختی سبزی کار شاخه هایی پر از گل و برگ دارد و توسط این نقش تمامی متن فرش پر می شود و کمترین فضای خالی در زمینه فرش باقی نخواهد ماند. گستردگی این طرح آن قدر زیاد است که در برخی موارد این نقشه ها دارای حاشیه نیستند و در بافت آن ها حاشیه دیده نمی شود. در برخی از نقشه های درختی سبزی کار که در مرکز آن ترنج قرار دارد تصاویری که نشانگر آب و جویبار است در داخل مربع و مستطیل به همراه سایر طرح ها استفاده می شود که در اصطلاح به آن طرح و نقشه سبزی کاری آب نما گفته می شود. طرح و نقشه سبزی کار درختی مخصوص منطقه کرمان است و توسط طراحان آن منطقه بکار گرفته می شود و مشهورترین آنکه از طرح بسیار زیبا و چشم نوازی برخوردار است به شهر راور کرمان تعلق دارد.

به طور کلی طرح درختی یکی از طرح های مورد توجه هنرمندان فرش دستبافت ایران به شمار می رود که نام های دیگر این طرح، درختی گلدانی، درختی سراسری، درختی ترنجدار، بید مجنون، جنگلی ترنج دار، درختی گل و بلبل و درختی ایلیاتی می باشد. نقش درخت در دیگر نقشه ها نیز با گل ها و شکوفه ها و بوته ها به صورت منظم و نامنظم و در قاب های هندسی به صورت مکرر و همچنین با ترکیب های خاص به کار می رود که این نقشه ها عبارت است از: نقشه جنگلی، نقشه جو شقان یا کشمیری، نقشه چهار فصل

ویژگی های طرح درختی در فرش ایرانی

در این گونه فرش ها طرح های هندسی کوچک تکمیل می شود: چهارگوش ها، چندضلعی ها یا طرح های طلیبی شکل که به هزاران شکل مختلف تکرار می شوند، معمولا مفاهیم خوش یمنی و شگون و دفع چشم زخم دارد و یکی از طرح های ابتدای بسیار رایج است. برخی معتقدند که وجود صلیب در قالی ها به استادان ارمنی با مذهب کاتولیک برمی گردد، با مقایسه رواج استفاده از ترنج صلیب شکل با طرح های هندسی به کار رفته در کلیساهای کاتولیک ارمنی و گرجستانی، این مقایسه به نظر تصنعی می آید. فراتر از مفهوم مذهبی، صلیب، به خاطر اثر تزئینی و شکل خاص خود در قالی ها به کار رفته است. همچنین در قالی ها نشان s بسیار رواج داشته است که پیشینه کهنی دارد متعلق به شرق دور که در میان نمادهای خورشیدی قرار می گیرد و با مفاهیم و فراوانی ارتباط دارد. علاوه بر آن باید از طرح ستاره نام برد که در بیشتر موارد هشت راس دارد که رو تکه های مربوط به دوره سلجوقیه در قرن سیزدهم مورد استفاده قرار گرفته و طرح های به شکل x و s بر روی زمینه و حاشیه رواج داشته است. در نهایت، روی قالی ها طرح های کوچک قلاب مانند دیده می شود. که در اکثر موارد یا الهام از تامگا همان نشان های مالکیت اقوام ترک بافته شده است که اغب گوچ باشی نامیده می شوند به معنای سر قوچ و شامل یک طرح به شکل v که یادآور شاخ های انحنا دار این حیوان است. یک مورد خاص، دارک شانه است. که یکی از ابزارهای اساسی برای بافنده است و اغلب در بین طرح های ریز زمینه قرار می گیرد. همچنین در این مورد طرح دارای مفهوم دفع چشم زخم و رفع شر است.

با طرح افشان در فرش آشنا شوید