هنر معرق از گذشته در ایران وجود داشته و برای زیبا سازی بنا ها و همچنین در ساخت صنایع دستی مورد استفاده قرار می گرفته است. معرق انواع مختلفی دارد و در آن قطعات کوچک مثل، چوب، پارچه، کاشی، فلز و… با درکنارهم قرار گرفتن نقوش هندسی یا ترسیمی را ایجاد می کنند.
معرق سنگ، یک نوع معرق است که در تعریف این هنر می توان گفت؛ از کنارهم چسباندن سنگ هایی با اندازه و رنگ متفاوت، برش خورده و یا سنگ ریزه ها برای ساخت یک طرح هنری، طبق الگویی خاص، معرق سنگ به وجود می آید. از این هنر معمولا برای پوشاندن سطوح بزرگ و تخت استفاده می شود تا طرح به خوبی خود را نشان دهد.
معرق سنگ چیست؟
معرق از منظر لغت اصولاً هر چیز رگه دار را گویند. ولی مفهوم آن در این نوع بخصوص از هنر، ایجاد نقش و طرح با کنار هم قرار دادن رنگ های مختلف از یک جنس خاص (اعم از چوب، کاشی، سنگ و...) می باشد.
معرق کاری سنگ حاصل بریدن، کنار هم چیدن و چسباندن سنگ های رنگارنگ لایه شده برای ایجاد طرح و نقش با ابزار برش و سایش است.
معرق سنگ بیشتر بر سطوح تخت و گسترده اجرا می شود تا بتواند زیبایی خود را به خوبی به نمایش بگذارد. از معرق سنگ برای تزئینات بنا مانند کف لابی ساختمان ها، ورودی ها، راهروها، کف سالن پذیرایی و اتاق ها و همچنین انواع سطوح مانند صفحه میز استفاده می شود. شما می توانید این هنر زیبا را در اکثر هتل ها، سالن های عمومی و ساختمان ها مشاهده کنید.
در رابطه با تاریخچه و پیشینه هنر معرق سنگ باید گفت که زمان پیدایش این هنر مشخص نیست. هنر معرق سنگ از هنر های وابسته به معماری نیز می باشد. در بناهای تاریخی به جای مانده قطعاتی وجود دارد که بیشتر نقوش آن گره چینی و طرح های هندسی می باشد. در کاخ خورشید که مربوط به زمان نادرشاه افشار است هنر معرق سنگ و حجاری نقش گل افشان بسیار زیبایی مشاهده می شود.
بنای تاریخی خانه خدا (خدای خانه) بخشی ار مسجد عتیق شیراز است که قرار گیری آن در صحن، مسجد عتیق را از دیگر مساجد ممتاز کرده است. این بنا پیش از قرن 8 هجری بنا شده و با توجه به اسناد و مدارک در دوره آل اینجو مورد بازسازی قرار گرفته است. کتیبه ای از معرق سنگ و کاشی در نمای بالایی این بنا وجود دارد که بسیار درخور توجه است.
این کتیبه در هماهنگی با سطوح این بنای سنگی و مصالح به کار رفته در آن جلوه ویژه ای در نمای این بنا ایجاد کرده است. این کتیبه، غیر از جنبه تزئینی، از نظر تاریخی و مذهبی از اهمیت والایی برخوردار است. یحیی الجمالی الصوفی ، خوشنویس معروف زمان شاه ابو اسحاق، روی این کتیبه که بر قطعات سنگ تنظیم شده، با حروف درشت، خط ثلثی نوشته و اطراف آنرا نقر کرده اند. ضمن اینکه زمینه کتیبه با کاشی معرق زینت یافته است.
تاریخچه معرق سنگ
تاریخ ظهور این هنر مشخص نیست، اما در بناهای تاریخی آثاری از این هنر به جا مانده است. برای نمونه کاخ خورشید که مربوط به دوره افشاریه و زمان حکومت نادرشاه افشار در ایران است هنر معرق سنگ و حجاری درآن قابل رویت است. نمونه ی دیگر این هنر، کتیبه ای است که با استفاده از معرق سنگ نوشته شده و در بنای تاریخی خانه خدا (خدای خانه) که بخشی از مسجد عتیق شیراز است و قرار گیری آن در صحن ، مسجد عتیق را از دیگر مساجد ممتاز کرده است. این بنا پیش از قرن 8 هجری بنا شده و با توجه به اسناد و مدارک در دوره آل اینجو مورد بازسازی قرار گرفته است. کتیبه ای از معرق سنگ و کاشی در نمای بالایی این بنا وجود دارد که بسیار درخور توجه است. این کتیبه در هماهنگی با سطوح این بنای سنگی و مصالح به کار رفته در آن جلوه ویژه ای در نمای این بنا ایجاد کرده است. این کتیبه ، غیر از جنبه تزئینی ، از نظر تاریخی و مذهبی از اهمیت والایی برخوردار است. یحیی الجمالی الصوفی ، خوشنویس معروف زمان شاه ابو اسحاق ، روی این کتیبه که بر قطعات سنگ تنظیم شده ، با حروف درشت ، خط ثلثی نوشته و اطراف آنرا نقر کرده اند. ضمن اینکه زمینه کتیبه با کاشی معرق زینت یافته است.
از چه سنگ هایی برای معرق استفاده می شود؟
هنر معرق کاری هنر با ارزشی است زیرا در آن از خرده سنگ ها و ضایعات سنگ استفاده می شود و با سنگ های کم ارزش طرح های بسیار زیبا و ارزشمندی را به وجود می آورد. در این کار از رنگ های مختلف و زیبا استفاده می شود و می توان آن را تلفیقی از هنر و اقتصاد دانست.
معرق سنگ معمولاً روی سطوح تخت و گسترده مثل کف سالن های مجلل , لابی هتل ها و برج های مسکونی شیک استفاده می شود. از این جهت شما می توانید کف راهروها , ورودی ها , اتاق ها و ... این آثار هنری زیبا را مشاهده نمایید. از مهم ترین سنگ هایی که برای معرق استفاده می شود می توان به سنگ چینی , سنگ مرمریت سبز و صورتی , انواع تراورتن های رنگی , سنگ مرمر سبز, سفید و نارنجی و ... اشاره نمود. این هنر را روی سرامیک نیز می توان پیاده سازی نمود. سرامیک ها تنوع رنگی و طرح بالایی دارند و قیمت آن ها در مقایسه با سنگ مناسب تر است از این رو توانسته است در هنر معرق جایگاه خوبی به دست آورند.
مزیت های سنگ های معرق ساختمانی
به طور کلی، نقش سنگ در معماری بسیار حائز اهمیت است. یکی از اصلی ترین ویژگی های سنگ، معرق، زیبایی و خصیصه های ظاهری آنها می باشد. استفاده از سنگ معرق در فضای ساختمان باعث بیشتر دیده شدن و افزایش ارزش بنا می شود. سنگ معرق ساختمانی بار تزئینی بیشتری نسبت به سایر سنگ ها دارد. چرا که این نمونه سنگ ها به عنوان یک عنصر هنری شناسایی می شوند و یک المان اساسی در دکوراسیون داخلی محسوب می گردند. در ساختمان هایی با نمای کلاسیک که بر اساس معیارهای کلاسیک طراحی می شوند، طرح های سنگ معرق، نقش ویژه ای در ایفای فضای کلاسیک و سنتی دارد.
مراحل تولید معرق سنگ
ابتدا طرح اولیه را انتخاب می کنند و آن را بر روی مقوا انتقال داده و الگوی اولیه را برش می دهند. قطعات الگو را روی سنگ های لایه شده ی انتخایی می چسبانند و برش می زنند. بستر کار را با مواد چسبنده آغشته می سازند و قطعات برش خورده ی سنگ را روی آن کنار یکدیگر می چینیند. تسمه های برنجی را برای ایجاد حمیل به دور قطعات سنگی قرار می دهند. مقواهای الگو را از سطح سنگ ها با آب جدا کرده و کار را خشک می کنند. درزهای باقیمانده را با مواد چسبنده پر می کنند. سطح کار را با دستگاه ساینده، یکنواخت می کنند. بریدگی ها، شکاف ها و درزهای کوچک را بتونه می کنند. بخش های مرمت شده را سنباده می زنند. کار تکمیل شده را با وسایل ساده و پودرهای مخصوص صیقل می زنند. شست و شوی نهایی را انجام می دهند.
تکنیک اجرای کتیبه تلفیقی معرق سنگ و کاشی
هنرمند طرح کلی کتیبه را با استفاده از روش گرته کردن بر روی سطح سنگِ از پیش تنظیم یافته ، کنار هم انتقال داده است. بر اساس دیدگاه هنرمند ، اطراف متن کتیبه تا حدی که متن ، نمایی برجسته به خود گیرد و کاشی معرق در آن جای گیرد ، حجاری می شود. بعد از اتمام مراحل نقر بر زمینه کتیبه ، قطعات سنگ درون قاب مستطیلی که از ابتدای ساخت در داخل آن تعبیه گردیده بود ، با ملات به بخش های زیرین نصب می گردد. در ادامه ، بخش های زمینه را با قطعات بریده شده کاشی که از نقوش اسلیمی تراشیده شده اند ، پر می کنند. این کاشی های معرق حتی المقدور به شکلی یکپارچه اجرا شدند که حروف متن کتیبه مانع از پیوستگی آنها نشود.
مواد اولیه
سنگ های رنگی بویژه از نوع سنگ مرمر نوارهای فلزی مسی یا برنجی
ابزار
- انواع قلم
- چند نوع چکش
- انواع مغار مخصوص تراش سنگ
- چند نوع تیشه
معرق کاری سنگ درچه جاهایی استفاده می شود؟
- کف لابی
- ساختمان ها
- ورودی ها
- راهرو ها
- کف سالن پذیرایی
- اتاق ها
- صفحه میز
- هتل ها
- ساختمان ها
انواع معرق سنگ
معرق سنگ از نظر جنس سنگ در انواع زیر دسته بندی می شود:
- سنگ مرمریت
- سنگ تراورتن
- سنگ گرانیت
معرق سنگ از نظر نقش به دسته بندی زیر دسته می شود:
- نقش سنتی
- نقش اسلیمی-ختایی
- نقش ها و طرح های متنوع
روش معرق سنگ(روش موزائیک)
برای انجام معرق سنگ روش های متفاوتی وجود دارد یکی از این روش ها معرق به شیوه موزائیک است به این صورت که سنگ ها با ابعاد متفاوت به صورت مربع و اشکال دیگر هندسی و در ابعاد ۱ سانتی متر برش زده می شوند و براساس طرح های از پیش تعیین شده کنار یکدیگر قرار می گیرند.
هنرمندان براساس نیاز، سطح های متفاوتی برای اجرای طرح انتخاب می کنند. گاهی نیز به انتخاب هنرمند سطح کار پرداخت زده می شود. ساخت معرق در این روش زمان بر و پر زحمت است اما به دلیل اینکه جز ابزار مستقیم برش سنگ ابزارهای دیگر درساخت آن نقش زیادی ندارند، بیش تر از سایر روش ها مورد استفاده قرار می گیرد و متداول تر است.
روش دستی
روش معرق سنگ دستی یکی از روش های متداول در ایران است اما جالب است بدانید از ابداع این روش کم تر از ۲۰ سال می گذرد. در ادامه به بررسی مراحل استفاده از این روش می پردازیم:
- انتخاب قاب و سطح کار: در این مرحله هنرمند نوع سطحی که قرار است پروژه روی آن اجرا شود را مشخص می کند. در این روش معمولا از سنگ های اسلب ارزان قیمت مثل سنگ اسلب تراورتن استفاده می شود.
- کشیدن طرح با دوده: قبل از اجرای پروژه باید طرح مشخص شود. برای انتخاب طرح روش های گوناگون وجود دارد و ساده ترین راه آن استفاده از طرح های موجود در اینترنت یا الگو گرفتن از طرح های انجام شده است. بهتر است برای پروژه های ابتدایی از طرح های ساده تر استفاده شود. پس از اینکه طرح انتخاب شد باید روی سنگ اسلب یا هرسطحی که برای پیاده سازی معرق سنگ مناسب است با استفاده از دوده، طرح را پیاده کنیم.
- استفاده از خطوط برنزی: پس از این که طرح کلی با دوده مشخص شد نوبت به قرار دادن نواری از جنس برنز روی محلی است که بادوده مشخص شده است ارتفاع نوار برنزی معمولا با ارتفاع ۱۰ میلی متر درنظرگرفته می شوند و علاوه بر افزایش زیبایی، بین خطوط برنزی فضایی برای قرار دادن سنگ ها به وجود می آید.
- چسباندن سنگ: هنرمند باید سنگ های مورد نیاز خود با رنگ های متفاوت را جمع آوری کرده و برای انجام پروژه آماده کند. همچنین اگر سنگ ها نیاز به برش داشته باشند با استفاده از دستگاه سنگ دیواری و براساس الگو آنها را برش دهد. سنگ ها طبق الگو و با استفاده از چسب مناسب و رنگی، به بوم و بین خطوط برنزی چسبانده می شوند. پس از خشک شدن چسب برای آماده سازی معرق در دو مرحله ساب می خورد.
سخن آخر
معرق کاری با وسایل متفاوتی مثل سنگ، کاشی، چوب و … انجام می شود. این وسایل با کنارهم قرار گرفتن، نقوش هندسی یا ترسیمی را به وجود می آورند.
آشنایی با هنر پوستین دوزی
