نمدمالی(Financial wool) هنری است که محصول نهایی آن نمد است، تنها زیراندازی که به کمک بافتن شکل نمی گیرد نمدمالی است. این ادعا از اسم این هنر نیز مشخص است. نمد + مالی. یعنی قطعه ای که با مالیدن به دست می آید. در واژه نامه دهخدا نوشته شده است نمد نوعی از فرش که از پشم یا کرک مالیده حاصل می شود. در نمدمالی تنها ابزاری که نیاز است آب داغ است و زور بازو.
درنمدمالی عمل بافتن انجام نمی شود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی می شوند. دو خاصیت جعدیابی و پوسته ای شدن ِ پشم امکان تولید نمد را فراهم می کنند.پشمی که برای تولید نمد به کار می رود پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخم مرغ نیز می توان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد. مقدار پشمی که برای هرمترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه تر است (حدود یک روز) قیمت آن پایین است. معمولا نمدمالان فعالیت خود را از اوایل فروردین ماه آغاز كرده و در اواخر مهرماه خاتمه میدهند و بهترین پشم در كار نمدمالی پشم شش ماهه اول سال است. پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصوصیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.
ویژگی های پشم
پشم، رشته هایی است که مانند مو و کرک بر روی بدن گوسفند و شتر می روید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام کراتین(keratin) تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی و بازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل کربکسیل و آمین می باشد پشم خام دارای 16 تا 70 درصد ناخالصی بشرح زیر است :
- چربی، که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود .
- رطوبت، که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است .
- گرد وخاک، کثافات، مواد معدنی دیگر و مواد گیاهی خشک شده، که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش خاک گیری و کربونیزه کردن نیز استفاده نمود. حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20 تا40 درصد می رسد و نیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید. الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم، کیفیت و ویژگی هایی بوجود می آورد و تا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است و همین خصوصیت است که آن را مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد. بهترین پشم در کار نمد مالی، پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان ٬ آذربایجان ٬ فارس ٬ لرستان ٬ خوزستان ٬ کردستان ٬ باختران و اصفهان بدست می آید .
تاریخچه نمدمالی
می گویند زمانی که پسر حضرت سلیمان که یک چوپان بود، تلاش می کرد تا با کمک پشم گوسفندان پارچه ای ببافد. پس از تلاش های بسیار و دست نیافتن به مقصود خود پشم را با مشت های خود از شدت عصبانیت کوبید و اشکی که از چشمان اش جاری شد روی آن ریخت. سپس دید که الیاف پشم نمناک و فشرده و در هم تنیده شده و شکل پارچه به خود گرفته است. شاید این تاریخچه افسانه باشد و یا واقعیت، اما چیزی که مسلم است، این است که نمدمالی از آنجا از ساده ترین راه های ساخت زیرانداز و لباس است، پیشینه ای پیچیده تر از این اتفاق نخواهد داشت.مطمئنا اولین نمد مالی ها به صورت اتفاقی صورت گرفته اند. زیرا بسیاری بر این باورند که نمد مالی بیشتر در مناطق مرطوب که مردمانش به دامپروی مشغول بوده اند انجام می گرفته است. زیرا پشم این خاصیت را دارد که از انسان در مقابل سرما و رطوبت زیاد به خوبی محافظت کند. در حال حاضر نیز مناطق شمالی کشور در حاشیه دریای خزر را از مراکز اصلی تولید این دست ساز می دانند.
نمد(Wont) ساده ترین نوع کف پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی دارند. در نمد مالی در واقع از خاصیت طبیعی پشم که عبارت از در هم پیچیدن الیاف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده می شود. احتمال دارد که اولین بار بافندگانی که الیاف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوبدستی ضربه هایی به پشم می زده اند، موفق به کشف این خصوصیت پشم و در نتیجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالی شده باشند.
نمدهای ایران، در هر منطقه از این سرزمین، رازی سر به مهر دارند كه با شكل های تجریدی(Abstraction) و نمادین(Symbolic) و رنگ های برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشكیل می دهند.
نمد در آسیا به ویژه در ایران از زمان های قدیم به عنوان لباس، كلاه و خیمه و زیرانداز به كار می رفته و در شرایطی سخت تولید می شده است. تهیه و ساخت نمد در ایران همچنان به صورت سنتی صورت می گیرد و هنرمند ایرانی با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه ای می بخشد.
نمدمالی صنعتی است كه با تمام اعضای بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشین دست و پا و خواندن شعرهای لطیف و موزون خستگی مفرط ناشی از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بیرون می كند و به انتظار فرش كردن دستمایه تلاش خود می نشیند. دستمایه ای كه نقش های رنگارنگ طبیعی جلوه ای از طبیعت زیبا را با نقوش ساده و صمیمی به بینندگان نشان می دهد تا منظر زیبای صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختیار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.
تولیدات صنایع دستی، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسیاری از نیازهای خانوار تولیدكننده یا ساكنان منطقه تولید نیز هست و از بین این نوع تولیدات، نمد جزو صنایعی است كه چنین خصوصیتی دارد.
مراحل ساخت نمد
وقتی پشم چیده و از نظر رنگ بندی و كیفیت جداسازی شد، صنعتگران نمدمالی، كه بیشتر هم به صورت سنتی در مجاورت عشایر قرار دارند، پشم مورد نیاز را خریداری کرده و به محل كار خود انتقال می دهند.
- سپس در مرحله نخست، پشم را حلاجی کرده و براساس نوع نمدی كه قصد مالش دهند آن را دارند، پهن کرده و به وسیله ابزار ساده ای به نام پنجی الیاف پشم حلاجی شده را تا ارتفاع 60 سانتی متر بر روی قالب به صورت یكنواخت می ریزند به اصطلاح محلی پشم را بر روی قالب به صورت پف یا پفكی در آورده كه بعد از این عمل با همان وسیله پنجی یا پنجك، بر روی پشم پف شده فشار می دهند تا كمی از حجم آن كاسته شود.
- در مرحله دوم، بر روی پشم های ریخته شده در قالب،به صورت یكنواخت آب داغ می ریزند، كه این عمل پشم را سنگین كرده و در همان مرحله الیاف پشم به یكدیگر زنجیر می شوند.
- در مرحله سوم، قالب را به صورت لوله می پیچند و دور آن را با طناب می بندند و حدود 20 دقیقه تحت فشار چند كارگر با ضربات دست پا به آن ضربه می زنند تا الیاف پشم به صورت فشرده و نسج گونه گردد، كه به این مرحله خامه می گویند.
- در مرحله چهارم، قالب را باز كرده و لبه های نمد را روی خود برگردان می كنند و مقدار كمی پشم حلاجی شده در آن اضافه می كنند و بر روی سطح كار مخلوطی از آب و صابون پخته شده می ریزند و دوباره قالب را بسته و مالش می دهند.
- در مرحله پنجم، قالب را باز كرده و نقش و طرح بر روی نمد می گذارند.
- در مرحله ششم، در نمد قالب كرده نقش از قبل ساخته و تهیه کرده، بر روی آن گذاشته و به وسیله محلول آب گرم و صابون، با فشار و مالش، طرح و نقش بر روی نمد می چسبد و سپس نمد را لوله كرده و مالش می دهند.
- در مرحله هفتم، نمد را به صورت لوله درآورده و حدود دو ساعت، مالش و ورز می دهند و در حین انجام مالش، نسبت به صاف و قرینه كردن طرح و نقش اقدام می کنند.
- در مرحله هشتم، پس از انجام كار مالش، ابتدا نسبت به صاف کردن ابعاد نمد، رفع كجی ها، برطرف نمودن اختلاف سطح احتمالی، پرز سوزی و اصلاح نمد اقدام می کنند.
- در مرحله نهم، نمد آماده شده را با آب ولرم شستشو داده و سپس در آفتاب مستقیم خشك و به مشتریان عرضه می کنند. متأسفانه به علت زحمات طاقت فرسا و همچنین داشتن فیزیك بدنی خشن و سخت برای انجام نمدمالی از یك سو و نداشتن درآمد كافی از سوی دیگر، امكان حضور جوانان در این رشته کم رنگ شده است.
نمدمالی در کجا رواج دارد؟
نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و کرمانشاه، بندرتركمن و شهرستان اقلید رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمنی از بی نظیرترین نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهای سنتی كشور به شمار میرود.
نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ایرانی بوده كه در تركمن صحرا به ان كچه گفته میشود. تركمنها به نمدمالی كچه باسماق می گویند و آن را بمنظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می كنند. كچه های تیره برای فرش كردن كف و دیواره آلاچیق نیز به كار میرود و این نوع گاهی دارای نقش های تزیینی نیز میباشد.
بهترین نمد تركمن مربوط به قوم یموت است و هم اكنون نیز بیشتر در مناطق یموت نشین رواج دارد زیرا پرورش و نگهداری گوسفندان نیز در این خانواده ها مرسوم است. بدلیل اینكه تولید نمد نیاز به قدرت بدنی فراوان دارد در بیشتر نقاط ایران نمدمالی توسط مردان انجام می شود اما نمد تركمن را صرفا زنان تولید می كنند. نمدمالی كوهستان بیشتر در روستاهای كوهستانی شهرستانهای گرگان، رامیان علی آبادكتول و مینودشت رواج داشته و در این مناطق به نمد لمد گفته می شود. قطع و اندازه تولیدات نمدی استاندارد نیست و بستگی به درخواست متقاضی دارد و نمد تركمنی به شكل منحنی است و نحوه اندازه گیری آن به وسیله وجب دست كه در تركمنی به قاریش معروف است انجام می گیرد.
در حال حاضر نمدمالی بیشتر در استان های مازندران، گیلان، سمنان رواج دارد. در حالی که نمد به عنوان یکی از گرم ترین پوشاک و زیرانداز ها معروف است اما در خانه های ایرانی جایی ندارد و مردم بیشتر سراغ منسوجات بافته شده از الیاف شیمیایی و چینی می روند. نمدمالی هنری است که روز به روز بیشتر به ورطه ی فراموشی سپرده می شود. این هنر در حال حاضر نیاز به خلاقیت طراحان ایرانی دارد تا بار دگر به عنوان هنری اصیل و پرزحمت به میان مردمان سرزمین مان راه پیدا کند.
درگذشته ها و حتی تا حدود ۵۰ سال پیش هم نمد در اکثر نقاط ایران استفاده می شده و به خاطر خاصیت هایی که داشت از محبوبیت زیادی برخوردار بود، این که نم را به خود راه نمی داد زمستان ها کف خانه را گرم می کرد و تابستان ها خنک. زیباترین زیراندازهای نمدی در خانه خان های بختیاری انداخته می شد و به همین خاطر نمدمال های این قسمت ظرافت و سلیقه بیشتری به خرج می دادند . عامه مردم فکر می کنند نمد یکی از پست ترین زیراندازهاست و در نگاه اول تنها آنها را یاد طبقه تنگدست جامعه می اندازد. زیرانداز پستی که بو می دهد، پر از پرز است و خیلی زود وا می رود. در حالی که در گذشته های دور نمد در خانه اعیان و اشراف هم استفاده می شد، اما حالا وقتی اسم نمد را می آوریم همه چهره در هم می کشند. البته خوشبختانه این روزها نگاه نسل جوان به نمد بهتر است. آنها راحت تر این مقوله را درک می کنند و با نمد به عنوان یک هنر برخورد می کنند با این که اطلاعات آنها هم درباره نمد ناقص است. اما با نمد به عنوان یک شیء تزئینی برخورد می کنند. از طرفی این روزها جایگاه نمد کم کم دچار یک جهش می شود. بسیاری از دوستداران هنر و آنهایی که نسبت به هنرهای سنتی دارای دید وسیعی هستند با نمد ارتباط برقرار می کنند و نمد را در بهترین نقطه های خانه شان پهن می کنند، در حالی که در شهرهایی که نمدمالی قدمت دیرینه ای دارد؛ این روزها در بهترین حالت از نمد به عنوان پادری استفاده می کنند.
خواص نمد
- درمان کمردرد و دردهای رماتیسم ودردهای ناشی از عمل جراحی مفاصل نیز با استفاده از نمد کاهش یافته و امکان هرچه زودتر بهبود یافتن را تسریع می کند.
- نقش های سنتی نمد ارامش بخش می باشد و روی چاکراهای بدن تأثیر میگذارد و تماشای نقش ان احساس خوبی به انسان میدهد.
- هنگام خوابیدن روی نمد گرمای حاصل از تماس بدن شما با نمد تشدید میابد به همین سبب گردش خون به راحتی انجام می شود و هر گونه گرفتگی عضلات راتسکین میدهد.
- نمد روی بارهای مثبت و منفی بدن تأثیر میگذارد و آن را در حالت نرمال نگه میدارد.
- نمد خاصیت ضد اشعه دارد و با دستگاه های طلایاب، طلاهایی که داخل کیف نمدی هستند پیدا نمی شوند.
- به ادعای نمدمالان نمد خیس را شمشیر نمی برد یا حتی ضد گلوله می باشد.
- بدلیل جذب رطوبت نمد،کفی کفش یا کفش های نمدی از عرق و بوی بد پا جلوگیری می کند.
- لباس نمدی در زمستان گرم و در تابستان خنک می باشد.
خصوصیات یک نمد مرغوب
- یک نمد مرغوب باید به راحتی لوله شود نه خیلی شل و نه خیلی سفت باشد.
- نمد اصل قابل شستشو و عمر حداقل 30 سال می تواند داشته باشد. بسیار با دوام و مقاوم است.
- یک نمد مرغوب الیاف فشرده دارد و نمد مرغوب سفت و محکم است.
- یک نمد مرغوب و باکیفیت زمانی که شسته می شود حالت اولیه خود را حفظ می کند و متلاشی نمی شود.
- نمدهای باکیفیت زمانی که استفاده می شوند زیباتر می شوند و رنگ های آن ها جلای بیشتری پیدا می کنند.
- یک نمد مرغوب بسیار نرم و راحت است.
فرق نمد صنعتی و نمد سنتی
نمد صنعتی با دست ساخته می شود و بیشتر مصارف آن برای لباس و زیرانداز می باشد اما نمد صنعتی چطور ؟ چه کارایی هایی دارد؟
- به طور کلی نمد صنعتی در اندازه ها و ضخامت های متفاوتی تولید می شود.
- نمد صنعتی مصارف صنعتی دارد و می تواند دمای بیشتر از 100 درجه سانتی گراد را تحمل کند.
- از نمد صنعتی برای فیلتر کردن ذرات معلق در گاز یا مایعات استفاده می شود.
- همچنین این محصول برای تولید واشرها و قطعات روغن گیر به کار می رود.
- نمد های صنعتی جذب بسیار خوب و یکنواختی دارند و همین خصوصیات موجب شده که نمد کاربرد بسیار زیادی در حوزه ی صنایع داشته باشد.
- نمدهای صنعتی برای عایق بندی صوتی کاربرد دارند .همچنین برای جلوگیری از اتلاف انرژی مورد استفاده قرار می گیرند.
- یکی دیگر از کاربردهای نمد صنعتی استفاده از نمد به عنوان ارزش گیر در صنعت می باشد.
آنچه باید درباره هنر کچه دوزی بدانید.
